Vademecum dla rodziców i uczniów

28 listopada, 2024

JAK WSPIERAĆ DZIECKO
I NASTOLATKA
W SAMODZIELNYM
UCZENIU SIĘ?
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 2/67
Spis treści
WSTĘP……………………………………………………………………………………………………………………………………………..3
Rozdział 1. Czym są prace domowe? ………………………………………………………………………………………..5
1.1. Dlaczego prace domowe są ważne w rozwijaniu samodzielności uczenia się
uczniów?……………………………………………………………………………………………………………………………………….5
1.2. Co mówi prawo oświatowe o pracach domowych?……………………………………………………….7
Rozdział 2. Jak uczy się dziecko i nastolatek?………………………………………………………………………11
2.1. W jaki sposób zmiany rozwojowe wpływają na uczenie się?…………………………………….. 11
2.2. Na czym polegają mechanizmy uczenia się? ………………………………………………………………. 16
Rozdział 3. Jak wspierać dziecko i nastolatka w samodzielnym uczeniu się?……………….27
3.1. Wsparcie rodzicielskie w kontekście uczenia się dziecka …………………………………………… 27
3.2. Wsparcie dziecka na etapie edukacji wczesnoszkolnej………………………………………………. 30
3.3. Wsparcie ucznia klas IV–VIII …………………………………………………………………………………………….. 43
3.4. Wsparcie dziecka na etapie szkoły ponadpodstawowej ……………………………………………. 48
Rozdział 4. Jak nawiązać współpracę z nauczycielami w celu rozwijania samodzielności
dziecka w uczeniu się?……………………………………………………………………………………………………………………..52
4.1. Czego dotyczy współpraca rodziców ze szkołą? …………………………………………………………. 52
4.2. Współpraca z wychowawcą klasy…………………………………………………………………………………… 54
4.3. Jak rozmawiać z nauczycielami przedmiotów o rozwoju dziecka? ………………………….. 57
4.4. Współpraca ze specjalistami w szkole …………………………………………………………………………… 59
ZAKOŃCZENIE ……………………………………………………………………………………………………………………………64
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA…………………………………………………………………………………………………65
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 3/67
WSTĘP
Drogi Rodzicu,
wychowanie dziecka to niezwykle odpowiedzialne i wymagające zadanie. Jednym
z najważniejszych jego aspektów jest wspieranie dziecka w zdobywaniu wiedzy
i rozwijaniu umiejętności samodzielnego uczenia się. Prace domowe, choć często
postrzegane jako obowiązek, mogą stać się wartościową częścią procesu edukacji, jeśli są
odpowiednio zorganizowane i wspierane przez Rodziców/Opiekunów1
.
Naszym celem jest dostarczenie Wam praktycznych wskazówek, inspiracji oraz solidnej
wiedzy, które pomogą Wam w codziennych zmaganiach i sprawią, że będziecie pewni
swoich działań. Ten poradnik powstał z myślą o Was – Rodzicach/Opiekunach, którzy
chcą jak najlepiej wspierać swoje dziecko w nauce. Znajdziecie tu następujące praktyczne
wskazówki i informacje.

Czym są prace domowe i dlaczego są ważne? Dowiecie się, jakie korzyści płyną
z samodzielnego wykonywania zadań domowych oraz jakie są obowiązujące w tym
zakresie przepisy prawne.
Jak uczy się dziecko? Poznacie podstawowe mechanizmy uczenia się oraz dowiecie
się, jak zmiany rozwojowe wpływają na sposób, w jaki dzieci przyswajają wiedzę.
Jak wspierać dziecko w nauce? Otrzymacie konkretne wskazówki dotyczące
tego, jak wspierać dziecko na różnych etapach edukacji, od szkoły podstawowej po
ponadpodstawową.
Jak współpracować z nauczycielami? Dowiecie się, jak nawiązać skuteczną
współpracę z nauczycielami, aby wspólnie wspierać rozwój Waszego dziecka.
Pamiętajcie, że każde dziecko jest inne i nie ma jednego, uniwersalnego sposobu na
wychowanie. Nasze wskazówki mają na celu ułatwienie Wam tej niezwykłej podróży, ale
to Wy najlepiej znacie swoje dziecko i wiecie, czego potrzebuje. Ufajcie swojej intuicji,
1 W publikacji stosujemy zapisy uwzględniające różnice płci, jednak ze względu na wielość końcówek
gramatycznych w języku polskim czasami stosujemy tylko jedną wersję zapisu: męską lub żeńską,
żeby zachować czytelność przekazu. Z kolei za każdym razem, gdy w tekście stosujemy zapis „rodzice”,
mamy na myśli rodziców, opiekunów prawnych dziecka oraz inne osoby wspierające wychowanie
dziecka.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 4/67
bądźcie otwarci na nowe doświadczenia i nie bójcie się popełniać błędów – to one często
prowadzą nas do najważniejszych odkryć.
Życzymy Wam, abyście czerpali radość z każdego dnia spędzonego ze swoim dzieckiem
i abyście zawsze czuli się pewnie w roli Rodziców.
Z serdecznymi pozdrowieniami
Autorki i Autorzy
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 5/67
Rozdział 1.
Czym są prace domowe?
W pierwszym rozdziale piszemy o zmianach w prawie oświatowym spowodowanych
wejściem w życie rozporządzenia dotyczącego prac domowych w szkołach
podstawowych. Przywołujemy wyniki z wybranych badań na temat prac domowych oraz
wskazujemy, jak te zmiany wpływają na pracę ucznia w domu.
1.1. Dlaczego prace domowe są ważne w rozwijaniu samodzielności uczenia
się uczniów?
Prace domowe od kilku lat są przedmiotem wielu dyskusji i debat, nie tylko w środowisku
oświatowym. Zarówno rodzice, jak i psychologowie zauważali nadmierne przeciążenie
uczniów zbyt licznymi pracami domowymi. Skutkowało to ograniczeniem czasu wolnego
ucznia przeznaczonego na odpoczynek, aktywność fizyczną, kontakty z rówieśnikami czy
rozwijanie zainteresowań lub hobby. Problemem tym zainteresowali się także badacze.
Polskie i międzynarodowe badania pokazały, że:
konieczność odrabiania zbyt licznych prac domowych po zajęciach szkolnych
może prowadzić do chronicznego przemęczenia uczniów i skutkować spadkiem
zainteresowania nauką2
, ale także niekorzystnie wpływa na dobrostan, w tym zdrowie
rozwijającego się młodego człowieka;
2 Dolata, R., Grygiel, P., Jankowska, D., Jarnutowska, E., Jasińska-Maciążek, A., Karwowski, M.,
Modzelewski, M., Pisarek, J. (2015). Szkolne pytania. Wyniki badań nad efektywnością nauczania
w klasach IV–VI. Instytut Badań Edukacyjnych.
Juul, J. (2014). Kryzys szkoły. Co możemy zrobić dla uczniów, nauczycieli i rodziców?. Wydawnictwo MiND.
OECD (2023). PISA 2022 Results. Learning During – and From – Disruption (Volume II). OECD.
https://doi.org/10.1787/a97db61c-en;
Penszko, P., Sitek, M., Wasilewska, O. (2024). Prace domowe: Wyniki badań dotyczących prac domowych
i ich efektywności edukacyjnej. Analizy IBE dla polityki publicznej. Instytut Badań Edukacyjnych,
https://ibe.edu.pl/images/publikacje/IBE_policy_brief_BM201401_Prace_domowe_v20240229.pdf;
Warchala, M., Instytut Badań Edukacyjnych (2015). Zadawanie prac domowych szkodzi. Gazeta
Wyborcza, 18.11.2015 r.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 6/67
zbyt długi czas przeznaczany na odrabianie zadań domowych jest nieefektywny i nie
przekłada się na osiągnięcia szkolne ucznia3
– to nie czas spędzony nad lekcjami,
ale samodzielny wysiłek i zaangażowanie ucznia pozytywnie wpływają na efekty
uczenia się4
;
większa częstotliwość zadawania prac domowych nie tylko nie przynosi efektów, ale
może także pogłębiać nierówności edukacyjne5
;
uczniowie, którzy nie mogą liczyć na wsparcie w środowisku domowym, stawiani są
w trudniejszej sytuacji niż rówieśnicy, którzy otrzymują w domu pomoc.
Istotny jest wysiłek i zaangażowanie, a nie czas.
Badania wykazały, że czas samodzielnej pracy wynoszący od jednej do dwóch godzin
dziennie jest optymalny dla rozwoju ucznia klas IV–VIII6
.
Jednocześnie warto mieć na uwadze, że praca domowa to jak trening dla mózgu.
Pomaga dziecku utrwalić wiedzę – tak samo sportowiec trenuje, żeby być lepszym.
Regularne rozwiązywanie zadań sprawia, że dziecko uczy się samodzielności
i systematyczności, co przyda mu się nie tylko w szkole, ale i w dorosłym życiu. To trochę
jak nauka gry na instrumencie – im częściej ćwiczymy, tym lepiej nam idzie. Uczenie
się nowych rzeczy wymaga powtarzania ich, trenowania, utrwalania, by być w czymś
bardziej biegłym.
Systematyczność i rutyna wynikająca z regularnego uczenia się mogą przynieść
niezwykłe rezultaty. Przykładem jest chociażby Marie Curie, jedna z najbardziej
znanych naukowczyń w historii. Jej pasja do nauki zaczęła się już w dzieciństwie.
Młoda Maria Skłodowska, mieszkając w Warszawie, gdzie dostęp do edukacji dla kobiet
był ograniczony, uczyła się potajemnie, często nocami. Ciężka praca i determinacja
3 Trautwein, U., Lüdtke, O., Schnyder, I., Niggli, A. (2006). Predicting homework effort: Support for
a domain-specific, multilevel homework model. Journal of Educational Psychology, 98(2), 438–456.
https://doi.org/10.1037/0022-0663.98.2.438
Valle, A., Piñeiro, I., Rodríguez, S., Regueiro, B., Freire, C., Rosário, P. (2019). Time spent and time
management in homework in elementary school students: A person-centered approach. Psicothema.
31(4), 422–428. doi: 10.7334/psicothema2019.191. PMID: 31634087. 4 Cooper, C. (1989). Synthesis of Research on Homework. Educational Leadership, 47(3), 85–91. 5 Jakubowski, M., Wiśniewski, J. (2017). Zadawać czy nie? Prace domowe w świetle badań. Policy Note, 3.
EVIDIN. https://www.evidin.pl/wp-content/uploads/publications/policy-notes/EI-Policy-Note3-I-1.pdf 6 Costley, 2013; Cooper, 1989; EEF, 2017; Jakubowski i Wiśniewski, 2017; Trautwein i in. 2020; FernándezAlonso i Muñiz, 2021, Valle i in.,2019; Cooper, 1989; Marzano i Pickering, 2007.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 7/67
pozwoliły jej podjąć studia w Paryżu, gdzie prowadziła badania, które przyniosły jej
dwie Nagrody Nobla.
1.2. Co mówi prawo oświatowe o pracach domowych?
W związku z potrzebą uregulowania kwestii prac domowych ukazało się
Rozporządzenie Ministra Edukacji z dnia 22 marca 2024 r. zmieniające rozporządzenie
w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy w szkołach
publicznych (Dz.U. z 2024 r., poz. 438)7
.
W myśl rozporządzenia:
„§ 12a. 1. W ramach oceniania bieżącego z zajęć edukacyjnych w szkole
podstawowej:
1)w klasach I–III nauczyciel nie zadaje uczniowi:
a) pisemnych prac domowych, z wyjątkiem ćwiczeń usprawniających motorykę
małą,
b) praktyczno-technicznych prac domowych – do wykonania w czasie wolnym
od zajęć dydaktycznych;
2)w klasach IV–VIII nauczyciel może zadać uczniowi pisemną lub praktycznotechniczną pracę domową do wykonania w czasie wolnym od zajęć
dydaktycznych, z tym że nie jest ona obowiązkowa dla ucznia i nie ustala się z niej
oceny.

Ćwiczenia usprawniające motorykę małą, o których mowa w ust. 1 pkt 1 lit.
a, są obowiązkowe dla ucznia i nauczyciel może ustalić z nich ocenę.
W przypadku, o którym mowa w ust. 1 pkt 2, nauczyciel sprawdza wykonaną
przez ucznia pisemną lub praktyczno-techniczną pracę domową i przekazuje mu
informację, o której mowa w § 12”.
Co to oznacza dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej?

Nauczyciel może zadać pracę domową, która ma na celu usprawnianie motoryki
małej ucznia. Takie ćwiczenia są wówczas obowiązkowe dla ucznia.
7 https://dziennikustaw.gov.pl/D2024000043801.pdf]
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 8/67
Nauczyciel może, ale nie musi ustalić oceny za pracę domową mającą na celu
usprawnianie motoryki małej.
Nauczyciel nie może zadać innej pracy domowej pisemnej.
Nauczyciel nie może zadać pracy domowej praktyczno-technicznej do wykonania
w czasie wolnym.
Prace pisemne i praktyczno-techniczne, z których jest ustalana ocena, powinny być
wykonywane w czasie zajęć szkolnych i pod nadzorem nauczyciela.
Nauczyciel sprawdza wykonaną przez ucznia dopuszczalną w klasach I–III pracę
domową związaną z ćwiczeniem motoryki małej i udziela mu informacji zwrotnej,
zgodnie z funkcją oceniania bieżącego. Celem tej oceny jest monitorowanie pracy
ucznia oraz udzielanie mu informacji o jego osiągnięciach edukacyjnych, które to
informacje pomagają mu w uczeniu się.
Co to oznacza dla uczniów klas I–III szkoły podstawowej?
Na etapie edukacji wczesnoszkolnej uczniowie nabywają podstawowe umiejętności,
takie jak: czytanie, pisanie, liczenie. Sprawność grafomotoryczna jest jednym z istotnych
elementów ich rozwoju. To dzięki niej dziecko nabywa umiejętność czytelnego pisania
liter, cyfr, a z czasem również dłuższych tekstów. Dlatego też dopuszczono zadawanie
uczniom w klasach I–III ćwiczeń rozwijających motorykę małą do wykonania po zajęciach
w szkole. Z uwagi na znaczenie umiejętności związanych z pisaniem ćwiczenia te są dla
ucznia obowiązkowe i nauczyciel może ustalić ocenę, którą przekazuje uczniowi w formie
informacji zwrotnej sformułowanej tak, aby uczeń zrozumiał, co zrobił dobrze, a nad czym
powinien jeszcze pracować. Funkcją tej oceny jest również motywowanie ucznia do dalszej
samodzielnej nauki, co w dużym stopniu może być wspierane przez rodzica.
Wspierając rozwój dziecka, rodzic może organizować w domu aktywności i zabawy,
w ramach których dziecko może wykonywać różnorodne czynności manipulacyjne
usprawniające motorykę małą. Mogą to być np.: wydzieranki, lepienie z plasteliny,
malowanie na dużych powierzchniach, malowanie palcami i dłońmi, rzeźbienie z gliny
lub masy solnej, budowanie z klocków różnej wielkości, nawlekanie koralików, zapinanie
guzików czy zagniatanie ciasta. Ważna jest także odpowiednia do wieku dziecka
aktywność fizyczna, zapewniająca rozwijanie motoryki dużej. Właściwa postawa i siła
mięśni również mają wpływ na czynność pisania.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 9/67
Co to oznacza dla uczniów klas IV–VIII szkoły podstawowej?
Nauczyciel może zadać uczniowi pracę domową pisemną lub praktyczno-
-techniczną pracę domową. Taka praca, wykonana w czasie wolnym od zajęć
dydaktycznych, nie jest dla ucznia obowiązkowa i nauczyciel nie może ustalić z tej
pracy oceny (nie wystawia stopnia).
Przykład
Nauczyciel może zadać uczniowi takie prace, jak: referat z historii, wypowiedź
argumentacyjna z języka polskiego, prezentacja z geografii czy zadania z matematyki,
fizyki i chemii, ale należy traktować je jako propozycje i decyzję o ich wykonaniu
podejmuje uczeń i/lub jego rodzice. Uczeń nie może zatem otrzymać oceny za
niewykonanie pracy domowej. Jeśli jednak ją wykona, nauczyciel ma obowiązek
udzielić uczniowi informacji zwrotnej, która pomoże mu w dalszej nauce.
Zgodnie z prawem oświatowym ocenianie w polskiej szkole ma na celu:
poinformowanie ucznia o poziomie jego osiągnięć edukacyjnych, motywowanie
ucznia do dalszej pracy, dostarczanie rodzicom/opiekunom i nauczycielom informacji
o postępach, trudnościach i uzdolnieniach uczniów oraz umożliwianie nauczycielom
doskonalenia organizacji i metod pracy dydaktyczno-wychowawczej. Dotyczy to
wszystkich sytuacji edukacyjnych, w jakich uczestniczy uczeń, a więc także zadań
realizowanych bądź ćwiczonych samodzielnie w domu.
Co to oznacza dla uczniów szkół ponadpodstawowych?
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 marca 2024 r. zmieniające
rozporządzenie w sprawie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy
w szkołach publicznych (Dz.U. z 2024 r., poz. 438) nie wprowadza zmian odnośnie do
prac domowych, w tym również zasad ich oceniania, w szkołach ponadpodstawowych
i szkołach podstawowych dla dorosłych. Zatem prace pisemne i praktyczno-techniczne
mogą mieć charakter obowiązkowy dla uczniów tych szkół. Nauczyciel może również
zadawać inny rodzaj prac (np. w formie projektów).
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 10/67
Termin „praca domowa” nie został zdefiniowany w rozporządzeniu. Przyjmujemy więc, że
praca domowa to zadania, które uczeń wykonuje po zakończeniu zajęć dydaktycznych,
najczęściej w domu, z zachowaniem własnego tempa, metod i czasu realizacji8
.
Przez „pisemne i praktyczno-techniczne prace domowe” należy rozumieć w szczególności
dłuższe wypowiedzi pisemne (np. wspomniane: rozprawka lub streszczenie), wypełnianie
zeszytu ćwiczeń, rozwiązywanie zadań matematycznych, a także przygotowywanie prac
w rodzaju makiet, modeli, prezentacji multimedialnych itp.
W uzasadnieniu do rozporządzenia9
wskazano, że:
miejscem, w którym uczniowie, zwłaszcza młodsi, powinni zdobywać wiedzę
i umiejętności, jest przede wszystkim szkoła;
proponowane zmiany nie oznaczają zniesienia obowiązku uczenia się w domu,
tj. nauki […] czytania lektur, przyswojenia określonych treści, słówek itp.;
zmiana ta ma na celu jedynie ograniczenie zadawania pisemnych i praktyczno-
-technicznych prac domowych;
samodzielne uczenie się poza szkołą nie jest „pracą domową pisemną i praktyczno-
-techniczną” w rozumieniu rozporządzenia.
Zmiany wskazane w rozporządzeniu miały na celu zainicjowanie procesów
usamodzielniania się ucznia i uwalniania jego czasu na rzecz ogólnego, szeroko
pojętego rozwoju. Ogromna jest w tym procesie rola rodziców/opiekunów uczniów,
zwłaszcza młodszych, aby wspierali samodzielność swoich dzieci, nie wyręczali
ich w odrabianiu prac domowych, pozwalali na samodzielne decyzje dotyczące
ich edukacji oraz motywowali do podejmowania wysiłku i wyzwań na miarę ich
możliwości. Prace domowe są ważne i mogą przyczyniać się do kształtowania nawyku
i pozytywnego nastawienia dziecka do uczenia się. Ważne jest, aby sprawiały one
dziecku przyjemność, frajdę, rozwijały, a nie męczyły.
8 Łukawska, A. (2004). Nauka domowa uczniów, uwagi kierowane do kandydatów na nauczycieli.
Nauczyciel i Szkoła, 1–2, s. 12. 9 Uzasadnienie do rozporządzenia, s. 3.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 11/67
Rozdział 2.
Jak uczy się dziecko i nastolatek?
W drugim rozdziale piszemy o złożoności procesu uczenia się na kolejnych etapach
życia dziecka. Wraz z rozwojem fizycznym, emocjonalnym i poznawczym dziecka jego
zdolności i potrzeby edukacyjne ulegają zmianom. Wczesne dzieciństwo charakteryzuje
się dynamicznym rozwojem podstawowych umiejętności poznawczych i motorycznych,
podczas gdy okres dojrzewania przynosi bardziej złożone zmiany w sposobie myślenia,
samodzielności oraz krytycznym podejściu do otaczającego świata. Zrozumienie tych
zmian i ich wpływu na proces uczenia się jest kluczowe dla skutecznego wspierania dzieci
i nastolatków w ich edukacyjnej podróży.
2.1. W jaki sposób zmiany rozwojowe wpływają na uczenie się?
W rozmowach rodziców z dziećmi wątek uczenia się pojawia się bardzo często, o ile
nie codziennie. Standardowo padają pytania typu: „Czy dużo masz dzisiaj nauki?”,
„Czy nauczyłaś/nauczyłeś się do jutrzejszej klasówki z historii?”, „Czego ciekawego
nauczyłeś/nauczyłaś się dzisiaj w szkole?”, „Czy potrzebujesz pomocy w odrobieniu
pracy domowej?”. O ile przytoczone pytania można prawdopodobnie uznać za
klasyczne, o tyle pytania i rozmowy na temat samej umiejętności uczenia się nie są już
tak oczywiste.
Refleksja
Czy znam odpowiedź na pytanie: jaką strategię uczenia się ma moje dziecko?
Czy rozmawiam z moim dzieckiem o tym, jak się uczyć?
W ciągu kilkunastu lat nauki w różnego typu szkołach codziennie wymaga się od dzieci
i młodzieży zapamiętywania mnóstwa różnych rzeczy i wcale nie jest to równoznaczne
z tym, że równolegle uczniowie dostają od dorosłych podpowiedzi, jak się uczyć, żeby się
nauczyć.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 12/67
Czym tak naprawdę jest uczenie się? To pytanie wykracza daleko poza prostą definicję
i prowadzi do fascynującego świata, gdzie wiedza, umiejętności i postawy kształtują się
w dynamicznym procesie.
Nie chodzi o to, aby każdy rodzic obowiązkowo zagłębiał się w podręczniki akademickie
z obszaru neurobiologii w celu zapoznania się z mechanizmami rozwojowymi dziecka
na każdym etapie jego rozwoju (chyba że ma taką chęć lub potrzebę). Równocześnie
orientacja na temat wpływu zmian rozwojowych na uczenie się dziecka może znacząco
ułatwić towarzyszenie dzieciom i wspieranie ich w procesie uczenia się. Krótka
charakterystyka poszczególnych okresów rozwojowych w kontekście ich wpływu na
uczenie się akcentuje typowe zjawiska, które występują u dzieci i młodzieży.
Wczesny wiek szkolny (7–9 lat)10
Przed dzieckiem na tym etapie rozwoju stoją liczne wyzwania. Z jednej strony siedmioczy ośmiolatek ma wciąż dużą potrzebę zabawy. Z drugiej strony równolegle rozpoczyna
nowy, wymagający etap w życiu i wchodzi w rolę ucznia. Podjęcie nauki w szkole wiąże
się dla dziecka z potrzebą sprostania licznym obowiązkom i wymaganiom, jak również ze
zdobyciem bogatych doświadczeń płynących z relacji interpersonalnych w nowej grupie
rówieśniczej i środowisku szkolnym.
Kamienie milowe w rozwoju we wczesnym wieku szkolnym są następujące.

Dziecko wchodzi w rolę dumnego ucznia.
Dziecko nabywa i rozwija podstawowe techniki szkolne: czytanie, pisanie, liczenie.
Znacząco poszerza się krąg społeczny dziecka.
Dla siedmiolatka ważny jest nauczyciel i on sam.
Dziecko mało liczy się ze zdaniem koleżanek i kolegów.
Codzienność dziecka wymusza na nim większą potrzebę samodzielności i interakcji
z rówieśnikami.
Pod koniec edukacji wczesnoszkolnej (kl. I–III) stopniowo zanika zabawowe
nastawienie do nauki.
10 W opracowaniu charakterystyki poszczególnych etapów rozwojowych dzieci i młodzieży korzystano
z serii Niezbędnik Dobrego Nauczyciela opracowanej pod red. prof. A. Brzezińskiej i wydanej przez
Instytut Badań Edukacyjnych w 2014 r. (t. 3–6).
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 13/67
Każde dziecko rozwija się we własnym tempie. Zróżnicowanie pod względem gotowości do
podjęcia nauki w szkole jest naturalne. W jednej klasie, utworzonej zazwyczaj na podstawie
roku urodzenia uczniów, uczą się dzieci urodzone na początku danego roku razem z tymi
z końca roku, a to oznacza blisko rok różnicy w poziomie rozwoju poszczególnych funkcji
psychicznych. We wspieraniu dziecka na tym etapie warto skoncentrować się na rozwijaniu
jego potencjału. Ważne jest przy tym, aby mieć na uwadze tzw. efekt Golema. Polega on na
tym, że dziecko buduje obraz samego siebie, „przeglądając się” w lustrze stworzonym przez
swoje otoczenie (rodziców, nauczycieli, rówieśników). Dlatego z łatwością „przykleja” do
siebie etykiety, jakie otoczenie wytwarza na jego temat. Wszelkie komunikaty wspierające
dodają mu zatem skrzydeł, a informacje typu: „Z tym sobie na pewno nie poradzisz”, „To dla
ciebie za trudne” – skutecznie je podcinają.
Środkowy wiek szkolny (10–12 lat)
Rozwój dzieci w środkowym wieku szkolnym odznacza się zróżnicowaniem. Wynika ono
zarówno z czynników biologicznych (płeć, stan zdrowia, wiek), jak i środowiskowych
(uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, w których dziecko żyje). Dziecko na tym
etapie rozwoju wdrożyło się już zazwyczaj do roli ucznia. Staje się świadomym członkiem
grupy rówieśniczej. Zadaniem dorosłych jest praca z dzieckiem nad tym, aby nie
utraciło motywacji do nauki i uczenia się, z którą rozpoczynało szkołę, i nie rezygnowało
w sytuacji napotkanych trudności.
Kamienie milowe w rozwoju dziecka w środkowym wieku szkolnym są następujące.
Dziecko wkracza w fazę harmonii psychofizycznej (nie dzieje się nic rewolucyjnego,
spokój, stabilizacja).
U progu nauczania przedmiotowego (kl. IV szkoły podstawowej) stopniowo zanika
zabawowe nastawienie do nauki.
Widoczny jest u dziecka dalszy rozwój samodzielności i otwartości na nowe
doświadczenia.
Prawidłowo rozwinięte dziecko potrafi motywować się wewnętrznie, panować nad
swoimi emocjami.
Dziecko jest świadome swoich kompetencji i/lub ich braku.
Dziecko nabywa kompetencje samoregulacji w uczeniu się i w kontaktach
społecznych.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 14/67
Jednym z podstawowych kryteriów doboru towarzystwa do zabawy staje się
segregacja płciowa (chłopcy z chłopcami i dziewczynki z dziewczynkami).
Rodzice są nadal bardzo ważni dla dziecka.
Warto zadbać u dziecka o równowagę pomiędzy zajęciami statycznymi (uczenie się,
odrabianie zadań domowych, czas spędzany przed komputerem) i aktywnością ruchową.
Szczególnego wsparcia wymaga uczeń przekraczający próg edukacyjny pomiędzy
edukacją wczesnoszkolną a nauczaniem przedmiotowym. Wydłużenie czasu dziennego
pobytu w szkole, potrzeba przemieszczania się na poszczególne lekcje, rozpoczęcie nauki
nowych przedmiotów, kontakt z poszerzonym gronem nauczycieli to duże wyzwania dla
9–10-latka.
Wczesna faza dorastania (13–15 lat)
Charakterystyczną cechą dla tego okresu, obok dojrzewania, jest kształtowanie się
autonomii młodego człowieka w rodzinie. Z badań wynika, że dawanie nastolatkom
poczucia sprawstwa w ważnych dla nich obszarach (uczenie się, ubieranie, sposób
spędzania wolnego czasu) jest skorelowane z rozwojem u nich takich kompetencji, jak
tożsamość czy samoocena.
Kamienie milowe w rozwoju nastolatka we wczesnej fazie dorastania są następujące.
Dojrzewanie jest przełomowym momentem charakterystycznym dla tego okresu.
Nastolatek może przeżywać kryzys spowodowany wielością zmian, których
doświadcza.
Ambiwalencja emocjonalna (równoczesne pozytywne i negatywne nastawienie
wobec różnych sytuacji, zdarzeń, osób).
Okres sprzyjający obniżeniu samooceny.
Labilność emocjonalna (częste i nagłe zmiany emocji od pozytywnych do trudnych).
Możliwe trudności w relacjach interpersonalnych z rówieśnikami, nauczycielami,
rodzicami.
Pojawienie się krytycznej oceny rodzica.
Wzrost zaangażowania w relacje rówieśnicze, w tym z osobami innej płci.
Na tym etapie rozwoju młodzi ludzie odznaczają się słabszą niż dorośli pamięcią wizualną
(dotyczącą tego, co widzą) i werbalną (dotyczącą tego, co słyszą) jak również dłuższym
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 15/67
czasem reakcji. Świetnie z kolei radzą sobie z zapamiętywaniem praktycznych informacji
(np. jak coś działa).
Mając świadomość wielu gwałtownych zmian, które mają miejsce na tym etapie rozwoju,
warto wcześniej przygotowywać grunt do tego, co nieuniknione poprzez rozmowy
z dzieckiem czy propozycje lektur, które mogą mu pomóc zrozumieć, co się z nim dzieje.
Okres dorastania może być trudny także dla rodziców, co oznacza, że również powinni
się do niego przygotować, aby uniknąć kryzysu rodzicielskiej tożsamości rozumianej
jako wątpienie w swoje kompetencje rodzicielskie, myślenie o sobie: „Nie jestem
wystarczająco dobrym rodzicem”.
Późna faza dorastania (16–20 lat)
Faza ta obejmuje okres nauki w szkole ponadpodstawowej, początkowy etap studiów
wyższych i/lub tranzycję na rynek pracy. Pierwsze kroki w dorosłość, wybory edukacyjno-
-zawodowe są także czasem weryfikacji kompetencji nabytych w dzieciństwie
i kształtowanych w późniejszym okresie w obliczu wyzwań dorosłego życia.
Kamienie milowe w rozwoju na etapie późnej fazy dorastania są następujące.
Nastolatek jest najlepszym źródłem wiedzy o sobie.
Nastolatek przygotowuje się do opuszczenia domu rodzinnego i wejścia w dorosłe
życie.
Etap przygotowania do pełnienia przyszłych ról: rodzinnych, obywatelskich,
pracowniczych.
Zmniejsza się wpływ rodziców na decyzje podejmowane przez dziecko.
Etap stabilizacji „skoków rozwojowych”.
Kształtuje się tożsamość osobista.
Kończy się etap obowiązku nauki.
Młody dorosły potrzebuje życzliwego towarzyszenia w rozwoju zarówno ze strony
nauczycieli, jak i rodziców. To czas, kiedy młody człowiek przejmuje odpowiedzialność
za siebie i chce mieć poczucie sprawstwa. Z uwagi na zróżnicowanie rozwojowe (jak
to miało miejsce na każdym z wcześniejszych etapów) opiekunowie i pedagodzy
mogą odczuwać niepokój szczególnie o tych młodych ludzi, którzy mają trudność
z określeniem celów na przyszłość, nie wykazują motywacji i chęci rozwoju i odraczają
etap usamodzielnienia się. Wymagają oni szczególnego wsparcia i fachowego doradztwa.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 16/67
Zadaniem rodziców jest wspieranie nastolatków w osiągnięciu samodzielności
i niezależności (najpierw emocjonalnej, a w dalszej kolejności ekonomicznej).
Budujące dla młodego dorosłego jest poczucie, że ma w swoim otoczeniu życzliwych
i wspierających ważnych dla niego dorosłych, którzy cieszą się jego sukcesami i służą
pomocą, kiedy się o nią zwraca.
2.2. Na czym polegają mechanizmy uczenia się?
Okres nauki szkolnej to czas wielu ważnych zmian, zwłaszcza w sposobie myślenia
i uczenia się dzieci. W szkole rozwijają one umiejętności poznawcze, które są ważne
nie tylko w edukacji, ale także w dorosłym życiu. Oznacza to, że podczas nauki szkolnej
zdolności dzieci i młodzieży znajdują się wciąż w fazie rozwoju i nie są tak zaawansowane
jak u dorosłych. Rodzicom często trudno jest zrozumieć perspektywę dziecka, ponieważ
mają bardziej rozwinięte swoje własne umiejętności.
Wspieranie rozwoju i samodzielnego uczenia się dzieci to ważne i zarazem trudne
zadanie. Dlatego chcemy przedstawić najważniejsze procesy poznawcze wpływające na
uczenie się dzieci oraz sposób, w jaki zmieniają się te procesy w czasie edukacji szkolnej.
Zamieszczamy również kilka porad, które mogą pomóc lepiej zrozumieć dzieci.
Najważniejsze procesy poznawcze i zjawiska
Pojemność pamięci roboczej, czyli ile informacji dziecko i nastolatek może
jednocześnie przechowywać i przetwarzać.
Zdolność ignorowania rozpraszaczy, czyli jak dobrze dziecko i nastolatek potrafi
skupić się na zadaniu pomimo otaczających je bodźców.
Elastyczność poznawcza rozumiana jako zdolność do zmiany myślenia i działania
w odpowiedzi na nowe informacje.
Przetwarzanie pojęć, tzn. organizowanie i rozumienie informacji oraz doświadczeń.
Rozwój tożsamości, czyli jak dzieci i nastolatkowie postrzegają siebie i jak to wpływa
na ich naukę.
Zmiany w okresie nastoletnim, czyli jak dojrzewanie wpływa na potrzeby
edukacyjne i zdolności poznawcze.
Przedstawimy, jak każdy z tych procesów rozwija się w czasie, jakie wyzwania mogą
napotkać dzieci i w jaki sposób rodzice mogą im pomóc.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 17/67
Ad 1 Pojemność pamięci roboczej
Pojemność pamięci roboczej to liczba informacji, które możemy jednocześnie
przechowywać i przetwarzać w naszym umyśle. Dotyczy ona tego, co robiliśmy, co
planujemy i co jest dla nas ważne w danej chwili. Choć nasz mózg przetwarza dużo
informacji, jesteśmy świadomi tylko niewielkiej ich części. Badania pokazują, że często
przeceniamy ilość rzeczy, które naprawdę możemy świadomie przetwarzać.
Dorośli często przeceniają swoją pamięć roboczą, a jeszcze bardziej przeceniają pamięć
dzieci, u których jest ona mniejsza. Ośmioletnie dzieci mają około 75% pojemności
pamięci roboczej dorosłych. Największy przyrost tej pamięci następuje między 7. a 12.
rokiem życia, a pełną jej pojemność dzieci osiągają dopiero między 14. a 16. rokiem życia.
Jak pojemność pamięci roboczej wpływa na edukację?
Mniejsza pojemność pamięci roboczej u dzieci oznacza, że musimy dostosować sposób,
w jaki przekazujemy im informacje. Aby dzieci mogły zrozumieć i zapamiętać różne
informacje, warto ograniczać ich ilość.
Praktyczne porady
Ogranicz liczbę informacji: Podawaj dziecku mniejsze porcje informacji, aby łatwiej
je przyswajało.
Stosuj krótkie i zwięzłe wyjaśnienia: Mów krótko i na temat.
Powtarzaj najważniejsze informacje: Powtarzanie pomaga w zapamiętywaniu.
Używaj narzędzi wizualnych i słownych: Pokazywanie i opowiadanie działa lepiej
niż samo mówienie.
Unikaj zbędnych ozdób: Zbyt dużo kolorów i ozdób może rozpraszać.
Twórz listy i notatki: Pisemne przypomnienia i notatki pomagają dzieciom
zapamiętać więcej informacji.
Rekomenduj dziecku aplikacje edukacyjne: Wiele aplikacji edukacyjnych pomaga
dzieciom w uczeniu się poprzez interaktywne ćwiczenia.
Dlaczego ważne jest uproszczenie?
Możemy myśleć o umyśle młodszego ucznia jak o drodze pełnej kolorowych billboardów,
gdzie wiele rzeczy przyciąga uwagę. Dodanie nowej, większej reklamy może chwilowo
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 18/67
przyciągnąć uwagę, ale na dłuższą metę będzie to rozpraszać. Łatwiej jest iść drogą, wzdłuż
której widoczne są tylko znaki kierujące nas do celu. Dlatego planując aranżację pokoju do
nauki dla dziecka, warto wybrać neutralną kolorystykę ścian, co sprzyja koncentracji, i trzymać
się zasady „mniej znaczy więcej”. Najlepszym rozwiązaniem będzie więc ogólne zmniejszenie
różnorodności otoczenia, wyciszenie stymulacji i podkreślenie tylko tego, co istotne.
Pamiętaj, że mniej często znaczy więcej. Uproszczenia pomagają dzieciom lepiej
skupić się na najważniejszych informacjach i efektywniej się uczyć.
Ad 2 Zdolność ignorowania rozpraszaczy
Ludzie różni m.in. to, jak łatwo ich uwagę odciągają różne rzeczy. Ta umiejętność jest
związana ze zdolnością ignorowania rozpraszaczy, czyli dystraktorów. To zdolność
skupienia się na zadaniu pomimo pojawiających się potrzeb lub rzeczy, które mogą
odciągnąć uwagę.
Jak to działa w praktyce?

Rozwiązywanie zadania matematycznego pomimo burczenia w brzuchu:
Dziecko, które potrafi ignorować głód, może skupić się na zadaniu matematycznym.
Pisanie rozprawki, kiedy za oknem trwa osiedlowy mecz piłki nożnej:
Dziecko, które potrafi zignorować hałas i ruch wokół siebie, jest w stanie pisać
wypracowanie.
Odrabianie lekcji, gdy za ścianą gra głośna muzyka: Dziecko, które może
zignorować dźwięki, lepiej skoncentruje się na pracy domowej.
Skupienie się na czytaniu książki, kiedy w pobliżu bawi się rodzeństwo: Dziecko,
które ignoruje hałas i ruch, będzie lepiej rozumieć czytaną treść.
Ta umiejętność rozwija się z wiekiem i osiąga pełną efektywność dopiero po 20. roku
życia. Dzieci, które mają większe trudności z ignorowaniem rozpraszaczy mogą
potrzebować wsparcia lub diagnozy pod kątem zaburzeń uwagi (ADHD).
Pory dnia a zdolność koncentracji
Zdolność do ignorowania rozpraszaczy zmienia się w ciągu dnia:
rano i wieczorem koncentracja jest najsłabsza;
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 19/67
okres między godziną 10 a 13 to najlepszy czas na naukę i wykonywanie zadań
wymagających skupienia.
Praktyczne porady

Planowanie nauki w odpowiednich godzinach: Najlepsze godziny na naukę to
przedział między 10 a 13, kiedy koncentracja jest najwyższa.
Unikanie nauki wcześnie rano: Wczesne poranki to czas trudny dla większości
dzieci, a zwłaszcza nastolatków, które mają naturalny rytm dobowy przesunięty na
późniejsze godziny.
Tworzenie spokojnego miejsca do nauki: Zapewnij dziecku ciche i wolne od
rozpraszaczy miejsce do nauki.
Robienie częstych przerw na regenerację: Regularne przerwy pomagają
w utrzymaniu koncentracji; najlepsze są krótkie chwile relaksu, zabawy lub aktywności
na świeżym powietrzu.
Ustalanie rutynowych zadań: Stałe godziny nauki i odpoczynku pomagają
w utrzymaniu rytmu dnia.
Ograniczenie dostępu do urządzeń elektronicznych: Telefony, tablety, komputery
i telewizory odciągają uwagę podczas nauki.
Stosowanie technik relaksacyjnych: Ćwiczenia oddechowe i krótkie sesje
mindfulness mogą pomóc dziecku w lepszym skupieniu.
Dzieci, które mają trudności z ignorowaniem rozpraszaczy, mogą potrzebować
dodatkowego wsparcia. Sposoby pomocy ze strony rodziców to:

Konsultacja ze specjalistami: Psycholog lub pedagog może pomóc w diagnozie
i udzieleniu wsparcia.
Indywidualne podejście: Dostosuj metody nauki do indywidualnych potrzeb dziecka.
Wsparcie emocjonalne: Okaż dziecku zrozumienie i cierpliwość, które są kluczowe
dla dzieci mających problemy z koncentracją.
Jak radzić sobie z rozpraszaczami społecznymi?
Dzieci, zwłaszcza nastolatki, są bardzo wrażliwe na sygnały społeczne. Związane z tym
zagadnienia to:
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 20/67
Znajomi w social mediach: Dzieci mogą być rozpraszane przez wiadomości i posty
w mediach społecznościowych; ważne jest ograniczanie czasu spędzanego online
podczas nauki.
Dbałość o relacje społeczne: Pomóż dziecku zrozumieć, że nauka i relacje społeczne
są ważne, ale muszą być zrównoważone.
Planowanie i organizacja dnia oraz odpowiednie wsparcie mogą znacznie pomóc
dzieciom w skutecznym ignorowaniu rozpraszaczy i lepszym skupieniu się na nauce.
Ad 3 Elastyczność poznawcza
Elastyczność poznawcza to zdolność do zmiany zachowania w odpowiedzi na nowe
informacje. W szkole oznacza to np., że uczeń potrafi poprawić swoje błędy po
otrzymaniu informacji zwrotnej od nauczyciela albo poprawić błędy w wymowie
w języku obcym po wysłuchaniu nagrania. W domu może to być dostosowanie się do
nowych zasad ustalonych wspólnie z domownikami, takich jak nowy harmonogram
wynoszenia śmieci, wyjmowania naczyń ze zmywarki czy wyprowadzania psa na spacer.
Elastyczność poznawcza rozwija się powoli i wymaga wysiłku. Nawet dorośli mają czasem
problem z dostosowaniem się do zmian, np. gdy muszą przyzwyczaić się do nowego
układu przedmiotów w kuchni lub zmian w przepisach ruchu drogowego.
Małe dzieci nie są jeszcze bardzo elastyczne poznawczo. Wymagają więcej czasu na
przyswojenie informacji zwrotnej oraz wielokrotnych powtórzeń. To, że dziecko nie
reaguje od razu na wskazówki, nie znaczy, że robi nam na złość – potrzebuje po prostu
więcej czasu na naukę.
Praktyczne porady

Daj dziecku więcej czasu na przyswojenie informacji: Powtórz instrukcję kilka razy,
aby dziecko mogło ją dobrze zrozumieć.
Używaj różnych przykładów: Zaprezentuj dziecku różne sytuacje, aby lepiej
zrozumiało nowe zasady.
Stosuj różnorodne bodźce: Używaj obrazów, dźwięków i opowieści, aby pomóc
dziecku efektywniej się uczyć.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 21/67
Zachęcaj do rozmowy: Po ważnym teście lub kartkówce omów z dzieckiem, co
zrobiło dobrze, a co mogłoby poprawić.
Zadawaj pytania: Pomóż dziecku zastanowić się nad swoimi odpowiedziami, pytając,
dlaczego wybrało taką, a nie inną odpowiedź.
Doceniaj starania: Chwal dziecko za próby i wysiłki, nawet jeśli jego wyniki nie są
jeszcze idealne.
Jak wspierać młodszych uczniów?
Młodsze dzieci uczą się najlepiej poprzez intensywną ekspozycję na różne przykłady:

Nauka języka obcego: Poprzez słuchanie piosenek, oglądanie filmów i rozmowy.
Uczenie się zasad: Prezentowanie różnych sytuacji, w których można zastosować
daną regułę gramatyczną.
Jak wspierać starszych uczniów?
Starsze dzieci i nastolatki uczą się podobnie jak dorośli – poprzez świadome stosowanie
reguł i korzystanie z informacji zwrotnej od nauczyciela. Pomocne są zatem:
Szczegółowe wyjaśnienia: Po klasówce omów z dzieckiem, co zrobiło dobrze, a co
mogłoby poprawić.
Zachęcanie do samodzielnego myślenia: Zadawaj pytania otwarte typu: Co?,
Po co?, W jaki sposób?, Opowiedz, w jaki sposób to działa?, które pomogą dziecku
samodzielnie analizować swoje odpowiedzi.
Przekazywanie dziecku informacji zwrotnych: Pomóż mu zrozumieć, że informacje
zwrotne są ważne dla jego rozwoju.
Dzięki tym wskazówkom można wspierać rozwój elastyczności poznawczej u dzieci, co
pomoże im lepiej radzić sobie z nowymi wyzwaniami zarówno w szkole, jak i w życiu
codziennym.
Ad 4 Przetwarzanie pojęć
Przetwarzanie pojęć to zdolność organizowania i rozumienia naszych doświadczeń,
która rozwija się wraz z wiekiem i w miarę zdobywania doświadczeń. Pojemność
pamięci roboczej rośnie z czasem, co oznacza, że im jesteśmy starsi, tym więcej
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 22/67
informacji możemy jednocześnie przechowywać i przetwarzać. Pojęcie może być
czymś prostym jak cyfra lub czymś złożonym jak wyprawy krzyżowe.
Jak przetwarzanie pojęć wpływa na naukę?
Uczenie się matematyki: Dziecko, które zna podstawowe pojęcia matematyczne,
łatwiej zrozumie bardziej skomplikowane zagadnienia.
Nauka języka: Dziecko, które zna podstawowe słowa i zwroty, szybciej nauczy się
bardziej złożonych zdań i konstrukcji.
Historia: Dziecko, które rozumie proste wydarzenia historyczne, lepiej przyswoi
skomplikowane procesy historyczne.
Szachy: Dzieci, które nauczyły się grać w szachy, mają lepszą pamięć roboczą
dotyczącą ruchów szachowych niż dorośli, którzy dopiero zaczynają grać; pokazuje to,
jak nauka i doświadczenie pomagają przezwyciężać ograniczenia biologiczne.
W miarę jak dzieci rosną i zdobywają doświadczenie, ich myślenie staje się bardziej
złożone i abstrakcyjne. Dzieci myślą w sposób bardziej konkretny, zapamiętując
szczegóły, które faktycznie przeżyły. Dorośli z kolei myślą bardziej abstrakcyjnie,
zapamiętując najważniejsze rzeczy, a szczegóły stają się „rozmyte”.
Praktyczne porady

Rozmawiaj z dzieckiem o różnych sprawach: Pomóż mu rozwijać myślenie poprzez
rozmowy na różne tematy.
Korzystaj z analogii: Pokazuj dziecku podobieństwa i różnice między nowymi
informacjami a tym, co już zna.
Zachęcaj dziecko do stosowania map myśli: Tworzenie map myśli pomaga
w rozrysowywaniu, organizowaniu i zapamiętywaniu informacji.
Elaboracja: Zachęcaj dziecko do wyjaśniania zjawisk własnymi słowami, co pomaga
lepiej zrozumieć i zapamiętać informacje.
Wielokrotne powtórzenia: Powtarzaj ważne informacje, aby dziecko mogło je
dobrze zapamiętać.
Psychologowie mówią o tzw. efekcie św. Mateusza, który polega na tym, że im więcej
ktoś ma wiedzy, tym łatwiej jest mu zdobywać nową. Dzieci, które już w domu
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 23/67
poznały wiele złożonych pojęć, będą miały łatwiejszy start w szkole i będą lepiej
integrować nową wiedzę.
Przykłady:

Dzieci, które lepiej czytają, szybciej poznają nowe słowa, co sprawia, że łatwiej jest im
czytać i rozumieć tekst.
Dzieci, które znają podstawy jednego języka obcego, szybciej uczą się kolejnych.
Dzieci, które są dobre w matematyce, szybciej uczą się nowych metod rozwiązywania
problemów.
Przetwarzanie pojęć jest kluczowe dla rozwoju umiejętności poznawczych i zdolności
do nauki. Poprzez rozmowy, analogie, mapy myśli i inne techniki rodzice mogą
pomóc dzieciom rozwijać te zdolności. Dzięki temu dzieci będą lepiej przygotowane
do radzenia sobie z nowymi wyzwaniami zarówno w szkole, jak i w życiu
codziennym.
Ad 5 Rozwój tożsamości
Rozwój tożsamości, czyli sposób, w jaki postrzegamy samych siebie, jest kluczowy dla
skutecznego uczenia się. Psychologowie nazywają to, co myślimy o sobie konstruktem Ja.
Nasz umysł zapamiętuje przede wszystkim informacje, które odnoszą się do nas samych,
ponieważ uznaje je za najbardziej przydatne w przyszłości. Im lepiej potrafimy odnosić
nowe doświadczenia do siebie, tym łatwiej się uczymy.
Jak to działa w praktyce?
Dziecko, które gra w Minecrafta, łatwiej nauczy się o strukturach budynków, gdy
zobaczy podobieństwa między grą a rzeczywistością.
Dziecko, które było w górach, szybciej przyswoi informacje o górskich zwierzętach
i roślinach.
Dziecko zainteresowane zwierzętami może lepiej zrozumieć biologię, ucząc się
o organizmach, które zna z własnych obserwacji.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 24/67
Różnice między młodszymi a starszymi dziećmi
Młodsze dzieci lepiej zapamiętują informacje, które mogą powiązać z konkretnymi
przeżyciami; na przykład dziecko, które widziało krowę na wsi, łatwiej zrozumie temat
związany z hodowlą zwierząt.
Młodsze dziecko grające w gry komputerowe może lepiej przyswoić matematyczne
pojęcia, gdy widzi je w grze.
Nastolatki zaczynają bardziej identyfikować się z wybranymi grupami społecznymi;
na przykład uczeń zainteresowany sportem może łatwiej nauczyć się anatomii, jeśli
zrozumie, jak działa jego ciało podczas aktywności fizycznej.
Nastolatek, który interesuje się muzyką, może lepiej przyswoić informacje o falach
dźwiękowych na lekcjach fizyki.
Wiele przedmiotów szkolnych, takich jak chemia, biologia, fizyka czy matematyka, może
być trudnych do powiązania z własną tożsamością. Mało kto w liceum planuje karierę
naukowca, dlatego uczniowie mogą nie czuć związku z tymi tematami.
Praktyczne porady

Odnoś nowe informacje do sytuacji, które dziecko zna z własnego życia, aby łatwiej
je zapamiętało.
Zachęcaj dziecko do rozwijania swoich zainteresowań, co pomoże mu lepiej
przyswajać nową wiedzę.
Pozwól swojemu dziecku spróbować różnych aktywności, takich jak zajęcia
w klubach zainteresowań czy uprawianie sportu. Dzięki temu łatwiej będzie mu
znaleźć swoje miejsce i lepiej zrozumieć siebie.
Wyjaśniaj, jak zdobywana wiedza przydaje się w codziennym życiu.
Rozwój tożsamości jest kluczowy dla skutecznej edukacji. Poprzez łączenie nowych
informacji z doświadczeniami i zainteresowaniami dzieci możemy pomóc im lepiej
przyswajać wiedzę. Wspieranie ich pasji oraz pokazywanie praktycznych zastosowań
nauki to skuteczne metody, które przynoszą długotrwałe korzyści.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 25/67
Ad 6 Zmiany w okresie nastoletnim
W okresie dojrzewania nastolatki stają się bardziej wrażliwe na sygnały społeczne. Szczególnie
trudne są sytuacje, które postrzegają one jako wykluczające lub mogące pogorszyć relacje
w grupie. Ignorowanie takich sygnałów i skupienie się na nauce jest dla nich znacznie
trudniejsze niż dla dzieci młodszych lub dorosłych. W tym wieku pojawiają się również istotne
różnice między dziećmi. Te, które mają szczególnie duże problemy z ignorowaniem bodźców
społecznych, mogą potrzebować specjalistycznej pomocy psychologów.
Jak to działa w praktyce?

Nastolatki często martwią się o to, jak są postrzegane przez swoich kolegów
i koleżanki, co może wpływać na ich zdolność do koncentracji na nauce.
Ciągłe bycie online i obserwowanie, co inni o nich myślą, może być dużym źródłem stresu.
Krytyka ze strony rówieśników, zarówno bezpośrednia, jak i online, może powodować
trudności w skupieniu się na nauce.
Rytm dobowy nastolatków
W okresie dojrzewania rytm dnia i nocy przesuwa się w kierunku późniejszych godzin.
Nastolatki funkcjonują lepiej wieczorem i późno w nocy, a rano często mają trudności
z wczesnym wstawaniem. To może prowadzić do niedoboru snu, który jest kluczowy dla
zdrowia i efektywnej nauki.
Praktyczne porady

Jeśli to możliwe, pozwól nastolatkom spać dłużej rano i uwzględniaj ich rytm dnia
w planowaniu zajęć, które dla nich ustalasz.
Wspieraj swojego nastolatka w stworzeniu harmonogramu, który uwzględnia jego
naturalny rytm dobowy i zapewnia wystarczającą ilość snu.
Pomóż dziecku znaleźć zdrową równowagę między czasem spędzanym w mediach
społecznościowych a przeznaczanym na inne aktywności.
Bądź gotów do rozmowy o problemach społecznych i emocjonalnych, które mogą
wpływać na zdolność dziecka do nauki.
Zachęcaj nastolatka do robienia krótkich przerw w nauce na relaks i aktywność
fizyczną, co może pomóc mu w utrzymaniu koncentracji.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 26/67
Skonsultuj się ze specjalistą, jeśli zauważysz, że dziecko ma trudności z ignorowaniem
bodźców społecznych i koncentrowaniem się na nauce.
Sen i zdrowie
Sen jest niezwykle ważny dla zdrowia i procesu uczenia się. Nastolatki potrzebują
wystarczającej ilości snu, aby mogły efektywnie się uczyć i dobrze funkcjonować. Jeśli
to możliwe, pozwól nastolatkom spać dłużej w weekendy, aby mogły nadrobić brak snu
i zachęcaj do regularnego chodzenia spać i wstawania o tych samych porach.
Zmiany w okresie nastoletnim, takie jak większa wrażliwość na sygnały społeczne
oraz przesunięcie rytmu dobowego, mają duży wpływ na zdolność do nauki.
Dostosowanie planu dnia, zapewnienie wsparcia emocjonalnego i dbanie
o odpowiednią ilość snu to kluczowe elementy, które mogą pomóc nastolatkom
w efektywnym uczeniu się i zdrowym rozwoju.
Podsumowując, zrozumienie najważniejszych procesów poznawczych, które wpływają
na uczenie się dzieci i młodzieży, jest kluczowe dla skutecznego wspierania ich
rozwoju. Warto wspierać dziecko w doborze metod uczenia się odpowiednich do jego
indywidualnych potrzeb i możliwości, rytmu dobowego oraz wrażliwości na bodźce
społeczne. Regularna komunikacja, cierpliwość i odpowiednie warunki do nauki mogą
znacząco poprawić efektywność edukacji.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 27/67
Rozdział 3.
Jak wspierać dziecko i nastolatka
w samodzielnym uczeniu się?
Rozdział trzeci poświęcony jest roli, jaką mogą odegrać rodzice w kontekście uczenia się
dziecka. Zawiera szereg wskazówek dotyczących tego, jak wspierać dziecko na różnych
etapach jego rozwoju.
Autorefleksja
Jak pomóc dziecku w nauce, nie narzucając mu jednocześnie własnych oczekiwań i nie
wywierać na nie presji?
Jak być wsparciem, a nie dodatkowym źródłem stresu?
3.1. Wsparcie rodzicielskie w kontekście uczenia się dziecka
„Entuzjazm dzieci towarzyszący nabywaniu nowych umiejętności z reguły jest
jeszcze większy, gdy u ich boku jest ktoś, kto wyraża swoje uznanie i cieszy się
z osiąganych przez nie postępów. Dodaje im to siły i umacnia ich zdolność
oddziaływania na otoczenie oraz rozwijania się przez rozwiązywanie problemów –
cechy nazywane w psychologii sprawczością. Dzięki temu dziecko czuje, że coś znaczy,
że potrafi coś osiągnąć”11.
Samodzielne uczenie się to nie tylko umiejętność przyswajania wiedzy i wykonywania
zadań bez pomocy dorosłego. To złożony proces, który obejmuje również planowanie,
organizację czasu, motywowanie się, radzenie sobie z porażkami i wyciąganie wniosków
z doświadczeń. Rozwijanie tych umiejętności jest kluczowe dla sukcesu edukacyjnego
i życiowego dziecka.
11 Huther, G., Hauser, U. (2014). Wszystkie dzieci są zdolne. Jak marnujemy wrodzone talenty. Dobra
Literatura, s. 71.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 28/67
Wsparcie rodziców jest bardzo istotne dla rozwijania u dzieci talentów i pasji,
kształtowania nawyków samodzielnego uczenia się oraz budzenia motywacji.
Wsparcie rodzicielskie, wyrażające się w pozytywnym postrzeganiu dziecka, wzmacnianiu
jego kompetencji, udzielaniu mu pomocy i podkreślaniu korzyści płynących z nauki,
wpływa na poziom motywacji dziecka do uczenia się. Rodzice odgrywają kluczową rolę
w budowaniu i podtrzymywaniu tej motywacji. Należy jednak pamiętać, że nadmierny
nacisk i presja, bez uwzględniania indywidualnych potrzeb i potencjału dziecka, mogą
działać demotywująco i ograniczać jego samodzielność12.
W życiu każdego dziecka rodzice pełnią decydującą funkcję, a ich wpływ na rozwój
talentów jest nieoceniony. Benjamin Bloom, wybitny psycholog, udowodnił, że
zaangażowanie rodziców można podzielić na trzy etapy, każdy z nich o znaczeniu
fundamentalnym dla przyszłych sukcesów dziecka13.
Pierwsze lata życia to okres budowania fundamentów. W tym czasie rodzice
wprowadzają dziecko w świat różnych możliwości, tworząc otoczenie sprzyjające
odkrywaniu talentów. Zapewniają dostęp do odpowiednich zajęć, mentorów i trenerów,
którzy pokierują rozwojem dziecka w wybranej dziedzinie. To czas na zaszczepienie pasji
i zbudowanie silnych podstaw pod przyszłe osiągnięcia.
Wraz z rozwojem talentu dziecka rodzice wkraczają w etap zwiększonych zasobów.
Inwestują więcej czasu i środków w dalsze kształcenie dziecka, zapewniając mu dostęp
do najlepszych mentorów i nauczycieli. Motywują je do ciężkiej pracy i udzielają wsparcia
emocjonalnego w obliczu wyzwań. Na tym etapie kluczowe jest rozpoznawanie talentów
i dostosowywanie strategii rozwoju do indywidualnych potrzeb i predyspozycji dziecka.
Ostatni etap to czas przesunięcia odpowiedzialności na samo dziecko. Rodzice
stopniowo przekazują mu sterowanie rozwojem talentu, dając dziecku więcej autonomii.
Nadal jednak zapewniają mu niezbędne wsparcie finansowe i emocjonalne, szczególnie
w sytuacjach dużej konkurencji. Ich wiara w potencjał dziecka staje się siłą napędową,
prowadzącą do realizacji marzeń.
12 Al-Dhamit, Y., Kreishan, L. (2016). Gifted students’ intrinsic and extrinsic motivations and parental
influence on their motivation: from the self-determination theory perspective. Journal of Research in
Special Educational Needs, 16(1), 13–23. 13 Bloom, B.S. (1985). Generalization About Talent Development. W: B.S. Bloom (red.), Developing Talent in
Young People. Ballantine Books.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 29/67
Bloom twierdził, że bez wsparcia rodziców, ich przewodnictwa i opieki talenty dzieci nie
mogą się rozwinąć.
Podróż edukacyjna dziecka to fascynująca i dynamiczna wyprawa, a rolę przewodników
pełnią w niej właśnie rodzice. Podobnie jak samo dziecko ewoluuje i zmienia się wraz
z upływem czasu, tak i rola rodziców we wspieraniu jego nauki ulega transformacji.
Kluczem do sukcesu jest dostosowanie strategii wsparcia do zmieniających się potrzeb
i możliwości dziecka na każdym etapie edukacyjnym.
Należy pamiętać też o negatywnych skutkach zaangażowania rodziców. Mówimy
o nich wówczas, gdy rodzice nadmiernie nadzorują swoje dzieci, wywierają presję na
osiąganie wyników lub wyręczają dziecko, czego konsekwencją w dalszej perspektywie
jest brak samodzielności dzieci w uczeniu się14. Co ciekawe, badania wykazały częstsze
okazywanie przez rodziców pomocy chłopcom – synom15.
Refleksja
D. Siegel i T. Payne-Bryson, autorzy koncepcji
o zintegrowanym mózgu, zachęcają rodziców
do zadania sobie pytań o to, czy podsycają
„wewnętrzny ogień swojego dziecka”16:
Czy pomagam dziecku zrozumieć, kim jest
i kim chce być?
Czy zajęcia, w jakich dziecko bierze udział,
chronią i pielęgnują jego iskrę wewnętrzną?
Czy przyczyniają się do rozwoju równowagi,
odporności psychicznej, wglądu i empatii?
14 Hatti, J. (2023). Visible learning, the sequel: a synthesis of over 2,100 meta-analyses relating to
achievement. Taylor & Francis Ltd., s. 149. 15 Kaźmierczak, J., Bulkowski, K. (red.). (2024). Polscy piętnastolatkowie w perspektywie międzynarodowej.
Wyniki badania PISA 2022. Instytut Badań Edukacyjnych, s. 178. 16 Siegel, D.J., Payne Bryson, T. (2018). Mózg na tak. Jak kształtować w dziecku ciekawość świata, odporność
psychiczną i odwagę. Harper Collins Polska sp. z o.o., str. 181.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 30/67
Refleksja cd.
Jak przedstawia się terminarz rodziny? Czy dziecko ma dosyć czasu na naukę,
odkrywanie świata, grę wyobraźni, czy też napięty plan zajęć pozbawia je
możliwości odpoczynku, zabawy, kreatywności, jednym słowem tego wszystkiego,
co oznacza bycie dzieckiem?
Czy nie przywiązuję zbytniej wagi do wysokich ocen i dobrych wyników?
Czy nie wpajam dziecku, że to, co robi, jest ważniejsze od tego, kim jest?
Czy moja relacja z dzieckiem nie pogarsza się z powodu wywieranej przeze mnie
presji na coraz lepsze wyniki? Jak rozmawiam z dzieckiem na temat tych wartości –
o co się spieramy, czemu poświęcamy czas i energię?
Czy mój sposób porozumiewania się z dzieckiem służy rozwojowi, czy też raczej
tłumieniu iskry wewnętrznej?
Wspieranie dziecka w nauce to nie sprint, ale maraton, który wymaga zaangażowania
i cierpliwości ze strony rodziców na każdym etapie edukacyjnym. Ważne jest, aby
dostosowywać strategie wsparcia do indywidualnych potrzeb i możliwości dziecka,
dbając o to, aby czuło się ono kochane, akceptowane i zmotywowane do nauki.
Rodzice, którzy rozumieją ewoluującą rolę, jaką pełnią w życiu edukacyjnym dziecka,
stają się jego nieocenionymi partnerami na drodze do sukcesu.
3.2. Wsparcie dziecka na etapie edukacji wczesnoszkolnej
Edukacja wczesnoszkolna to wyjątkowy okres w życiu dziecka, naznaczony szybkim
rozwojem i kształtowaniem się podstawowych umiejętności. W tym czasie rodzice
odgrywają kluczową rolę we wspieraniu dziecka na jego drodze do samodzielnego
uczenia się17.
Dalej proponujemy kilka wskazówek dotyczących tego, jak rodzic może mądrze wspierać
dziecko w edukacji wczesnoszkolnej.
17 Stein, A. (2014). Dziecko z bliska idzie w świat. Mamania.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 31/67
Stwórz bezpieczną i zachęcającą przestrzeń do nauki
Zapewnij dziecku kącik do nauki: wygospodaruj w domu miejsce, które będzie służyło
wyłącznie nauce i zabawie edukacyjnej. Wyposaż je w wygodne meble, np. w krzesło
dostosowane do wzrostu dziecka, odpowiednie oświetlenie i przybory szkolne. Upewnij
się, że dziecko ma wszystkie niezbędne materiały pod ręką. Zachęć dziecko do zrobienia
porządku na biurku.
Zadbaj o przyjazną atmosferę: stwórz warunki, w których dziecko poczuje się
komfortowo i bezpiecznie podczas nauki. Unikaj krytyki i nadmiernej presji.
Baw się z dzieckiem: nauka przez zabawę to decydujący element rozwoju na etapie
wczesnoszkolnym. Znajdź sposoby na uczynienie nauki dziecka interesującą – sięgaj po
gry edukacyjne, aplikacje czy materiały interaktywne. Zainteresuj się tematami, które
pasjonują dziecko i spróbuj wykorzystać je w domowej nauce.
Wspieraj w poznawaniu otaczającego świata
Wykorzystuj codzienne sytuacje do nauki: podczas codziennych czynności, takich jak
zakupy, gotowanie czy spacery, rozmawiaj z dzieckiem o otaczającym świecie. Zadawaj
pytania, zachęcaj do obserwacji i samodzielnego wysnuwania wniosków.
Ustal regularną porę na czytanie w waszym domu: czytaj dziecku – regularne czytanie
bajek i opowiadań rozwija wyobraźnię, słownictwo i umiejętności językowe dziecka.
Wybieraj książki dostosowane do jego wieku i zainteresowań. Zachęcaj dziecko do
samodzielnego czytania.
Przykład. Zaangażuj dziecko do przeczytania np. przepisu kulinarnego, gdy wspólnie
gotujecie. Niech dziecko co najmniej 10 minut dziennie spędza na głośnej lub cichej
lekturze jakiegoś tekstu. Jeśli dziecko ma trudności z czytaniem, nagraj je, gdy czyta.
Przeanalizujcie wspólnie, z czym ma trudności, zachęć je do powtórek czytania i nagraj
po raz kolejny, żeby dostrzec postępy.
Promuj samodzielne uczenie się: poprzez angażowanie się w dyskusje na różnorodne
tematy czy regularne rozmowy z dzieckiem np. o przeczytanych książkach.
Przykład. Zadawaj pytania, które pobudzają do refleksji i analizy, np. „Co najbardziej
podobało ci się w tej książce?” lub „Dlaczego warto ją przeczytać?”. Takie podejście
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 32/67
wspiera naukę szkolną dziecka – rozwija umiejętności czytania i analizy tekstu, pobudza
wyobraźnię i kreatywność; wzmacnia zdolność krytycznego myślenia i argumentacji.
Organizuj rodzinne weekendowe „zadania domowe”. Twoje polecenia mogą być różne:
„Zróbmy coś miłego sobie nawzajem”, „Spraw komuś i sobie przyjemność”, „Zróbmy
coś wspólnie” itp. Chodzi też o takie zadania, które nie są typowo szkolne, a równie
rozwojowe, np. rodzinny turniej gier, piknik, wspólne gotowanie, przygotowanie
śniadania przez dzieci dla rodziców. Odwiedzajcie ciekawe miejsca – wycieczki do
muzeów, bibliotek, parków itp. poszerzają wiedzę dziecka i stymulują jego ciekawość.
Zachęcaj do samodzielności i podejmowania inicjatywy
Bądź dostępny, ale nie narzucaj się. Oferuj pomoc, gdy dziecko jej potrzebuje.
Przykład. Przeczytaj polecenie do zadania z dzieckiem, omów je, sparafrazuj, zapytaj np.:
„Co trzeba zrobić?” lub „Jak się do tej pracy zabierzesz, od czego zaczniesz?”.
Monitoruj postępy, nie kontroluj. Sprawdzaj, czy dziecko odrabia lekcje, ale unikaj
odpytywania.
Nie strasz dziecka nauczycielem, szkołą, ocenami. Nie nadawaj pracy domowej zbytniej
wagi w całym procesie uczenia się dziecka – niech jej odrabianie nie będzie jedynym
tematem waszych rozmów o szkole.
Nie wyręczaj dziecka – lepiej, by nie zrobiło zadania w ogóle, niż miałaby to być praca
niesamodzielna.
Przykład. Dzieci często mówią: „Nie umiem tego zrobić!” Odpowiadaj im: „Jeszcze
tego nie umiesz, właśnie dlatego chodzisz do szkoły, żeby się nauczyć!”, „Pomogę ci”.
Wyręczanie jest wykonywaniem za kogoś czynności, mimo że sam by sobie z nimi
doskonale poradził. Pomaganie to coś więcej; to właściwe nakierowywanie, nasza
obecność, docenianie i wspieranie dziecka.
Choć zapewne możesz coś zrobić lepiej i szybciej, bez tłumaczenia podyktować
rozwiązanie, zrezygnuj z takich działań. Wyręczanie dziecka wyrabia w nim przekonanie
o jego nieporadności, bezsilności i ugruntowuje te poglądy na lata, wpływając na niską
samoocenę. Jeśli od wczesnego dzieciństwa dziecko jest wyręczane w sytuacjach, które
mogą być dla niego trudne, nabywa przekonania, że trudności musi rozwiązywać ktoś
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 33/67
inny. To poczucie bezradności wobec trudności będzie narastać wraz ze zwiększającą się
złożonością problemów.
Stwórz okazję do samodzielnego rozwiązywania trudności i wyzwań: to stymuluje
kreatywność dziecka, jego wyobraźnię i umiejętność rozwiązywania problemów. Oczywiście
bądź dostępny, aby wesprzeć dziecko, jeśli zadanie czy wyzwanie okaże się zbyt trudne.
Dawaj dziecku wybór: pozwól mu wybierać książki, zabawki i gry, z których chce
korzystać podczas nauki. Daj mu również możliwość samodzielnego podejmowania
decyzji w prostych kwestiach, np. ubioru.
Chwal wysiłki i doceniaj osiągnięcia: nawet małe sukcesy dziecka zasługują na uznanie.
Doceniaj jego zaangażowanie, wytrwałość i chęć do nauki18.
Zachęcaj do aktywności fizycznej
Badania pokazują, że codzienna aktywność fizyczna ma ogromny wpływ nie tylko na
rozwój fizyczny i zdrowotny dziecka, ale również sprawia, że mózg jest lepiej dotleniony,
a przez to lepiej wydajny.
CIEKAWOSTKA
Wykazano, że zwykłe, codzienne chodzenie19:

pomaga komórkom neuronalnym szybciej się łączyć,
czyli koncentrować się i uczyć;
pomaga wyciszyć emocje i szum w głowie (zwłaszcza
np. po pobycie w szkole);
poprawia kreatywność.
Warto zatem:
dbać o codzienne przemieszczanie się dziecka – jeśli
ma ono daleko do szkoły, może można je podwozić nie pod samą szkołę, ale tak, aby
mogło się trochę przejść;
inicjować wspólny ruch fizyczny – spacery, jazda na rolkach, pływanie, zabawa na
świeżym powietrzu, jazda na rowerze itp.;
18 Dweck, C. (2018). Nowa psychologia sukcesu. MUZA SA. 19 Podgórska, A. (2023). Tak działa mózg. Jak dobrze dbać o jego funkcjonowanie?. W.A.B, s. 338.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 34/67
CIEKAWOSTKA cd.
proponować systematyczne zajęcia fizyczne (sportowe, taneczne, ogólnorozwojowe) –
systematyczny wysiłek pobudza mózg dziecka, pomaga kształtować
systematyczność i wytrwałość, które są niezbędne do samodzielnego uczenia się.
Fizjologicznie przyczynia się
do utworzenia naczyń krwionośnych
w ciele, w tym w mózgu. W efekcie (4):
dotlenia mózg,
dostarcza odpowiednich składników odżywczych,
stymuluje aktywność neuroprzekaźników.
Największą korzyść z zajęć
podstawowych – dzieci dużo uczą
się przez ruch i doświadczenie (1).
(motoryka) ma pozytywny
wpływ na naukę. Uczniowie
z lepszą koordynacją mają
przeważnie lepsze osiągnięcia
w szkole (2), (4).
Uczniowie z orzeczeniami,
lub intelektualną szczególnie
korzystają na aktywności
dostosowanej do ich
możliwości (1).
Zwiększa poziom serotoniny
(hormon szczęścia):
poprawia samopoczucie.
redukuje stres, zapobiega
depresji i redukuje jej
objawy (2), (4), (5), (6).
Zwiększa koncentrację:
redukuje
nadpobudliwość,
zwiększa uwagę.
Rozwija koordynację,
orientację przestrzenną.
Poprawia pamięć. do rozwoju umiejętności poznawczych.
Podsumowanie zalet aktywności fizycznej w szkole
Źródła:
(1) Sibley, B., Etnies, J. (2003). The Relationship between Physical Activity and Cognition in Children:
A Metanalysis. Pediatric Exercise Science, 15(3), 243–256. http://doi.org/10.1515/ijsl.2000.143.183
(2) Cenizo-Benjumea, J.M., Gálvez-González, J., Ferreras-Mencía, S. I., Ramírez-Lechuga, J. (2024).
Relationship between motor coordination and academic performance in schoolchildren aged 6–11.
Espiral. Cuadernos del Profesorado, 17(35), 97–108. https://doi.org/10.25115/ecp.v17i35.9613
(3) Xu, T., Byker, E.J., Gonzales, M.R. (2017). Ready to learn: The impact of the Morning Blast physical
activity intervention on elementary school students. Movement, Health & Exercise, 6(1), 1–12.
https:// doi. org/ 10. 15282/ mohe. v6i1. 137
(4) Zollinger, S.K. (2017). Aerobic Exercise and its Effect on Students’ Readiness to Learn. Sophia,
the St. Catherine University repository website: https://sophia.stkate.edu/maed/235
(5) Mufferi, J.F. (2004). Aerobic exercise as a tool to improve problematic student behavior in the
classroom. Theses and Dissertations, 1200. https://rdw.rowan.edu/etd/1200
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 35/67
(6) Bany Saeed, N., Bani Melhem, M., Al-Ababneh, H. (2023). The Impact of Some Types of Physical Activity
on the Level of Releasing Serotonin Hormone (A Comparative Study). Educational and Psychological
Sciences Series, 2(1), 119–134. https://doi.org/10.59759/educational.v2i1.121
Współpracuj ze szkołą
Bądź w stałym kontakcie z nauczycielem: regularnie rozmawiaj z nauczycielem dziecka
o jego postępach, trudnościach i potrzebach edukacyjnych.
Przykład. Zaufaj nauczycielom swojego dziecka i testuj ich propozycje na edukacyjne
zadania w domu (od nauki wiązania sznurowadeł, przez ćwiczenia w odczytywaniu czasu
z tradycyjnego zegara po skakanie na skakance). Te prozaiczne czynności, mało kojarzące
się z „prawdziwą” nauką, chociaż mogą wydawać się zbyteczne, bo można je zastąpić
innymi, prostszymi rozwiązaniami, doskonale stymulują rozwój dziecka – wyrabiają
samodzielność, uczą cierpliwości i wytrwałości, doskonalą motorykę dużą i małą tak
potrzebną m. in. w nauce pisania.
Zaangażuj się w życie klasy swojego dziecka: bierz udział w wydarzeniach
organizowanych przez szkołę i wspieraj jej działania edukacyjne.
Wykorzystuj w domu doświadczenia ze szkoły: stosuj w domu podobne metody
nauczania i strategie wsparcia, jak te stosowane w szkole.
Zadbaj o zdrowy sen dziecka
Chociaż zależy to od indywidualnych potrzeb, jakość i długość snu mają ogromne
znaczenie dla mózgu. To w czasie snu regenerują się wszystkie komórki, również te
w mózgu – dzięki temu zwiększa się skupienie dziecka w czasie nauki, łatwiej uczy
się ono w szkole, regeneruje swój układ nerwowy i łatwiej mu opanować różne
emocje20.
Ile godzin snu potrzebuje uczeń?
W wieku szkolnym (6–13 lat): 9–11 godzin.
Nastolatek (14–17 lat): 8–10 godzin.
Młody dorosły (18–25 lat): 7–9 godzin.
20 Podgórska, A., op.cit., s. 286.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 36/67
Tymczasem okazuje się, że na bezsenność cierpi co piąty nastolatek (20 %), a 35 %
uczniów śpi zbyt krótko21. Ma to duży związek z codziennymi sytuacjami w szkole oraz
z nadużywaniem nowoczesnych technologii (o czym dalej).
Aby pomóc dziecku regenerować się w czasie snu, a tym samym pomóc jego mózgowi
w odpoczynku, rodzice powinni:
zadbać o stałą porę snu dziecka;
ograniczać dziecku spożycie kofeiny i cukru na 45 minut przed snem – to samo
dotyczy dużych posiłków;
zadbać o dobre warunki snu – wywietrzony i zaciemniony pokój, cicha przestrzeń,
wygodne łóżko;
zadbać, aby łóżko służyło tylko do spania – wielogodzinne korzystanie ze smartfona
w łóżku prowadzi do zaburzeń zasypiania;
zadbać o spokojny wieczór, trudne tematy do omówienia lepiej przełożyć na następny
dzień.
Zadbaj o odpowiednią dietę
Zdrowe odżywianie jest niezbędne dla
prawidłowego rozwoju mózgu dziecka i jego
zdolności do nauki. Aby zapewnić dziecku dietę
wspierającą uczenie się i rozwój mózgu, rodzic
powinien zadbać, aby:
dziecko jadło produkty pełnoziarniste;
w każdym posiłku dominowały warzywa;
do jedzenia w szkole dawać dziecku owoce
jagodowe oraz wszelkie orzechy, migdały,
pestki słonecznika;
dziecko zjadało dużo produktów z kwasami
omega-3 (oliwa z oliwek, tłuste ryby).
21 Rogala, K. (2018). Bezsenność u dzieci. Dlaczego dzieci nie śpią. https://psychologiawpraktyce.pl/
artykul/bezsennosc-u-dzieci
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 37/67
Rozwojowi mózgu, a więc i skuteczności uczeniu się, z pewnością szkodzą:
przejadanie się i jedzenie w pośpiechu;
spożywanie wysokoprzetworzonej żywności – paczkowanych rogalików, napojów
gazowanych, słonych (np. chipsów, paluszków) i słodkich przekąsek, słodyczy
(w tym czekolady), ciast i ciasteczek, lodów, masowo produkowanego pieczywa
(np. tostowego), margaryny i smarowideł do pieczywa, słodzonych płatków
śniadaniowych, jogurtów owocowych, posiłków do odgrzania (np. mrożonej pizzy),
niektórych rodzajów przetworzonego mięsa (paluszków rybnych, nuggetsów,
parówek, kiełbas, burgerów), zup instant;
picie alkoholu i papierosów (a także przebywanie w towarzystwie palącego dorosłego);
stosowanie terapii antybiotykowych bez używania probiotyków22.
Należy również zadbać o wspólne posiłki – jak wykazały badania, spożywanie
posiłków w gronie najbliższych ma pozytywny wpływ na osiągnięcia edukacyjne
uczniów23.
Ogranicz czas spędzany przed ekranem
Nadmierne korzystanie z komputera, konsoli, smartfona czy telewizji może negatywnie
wpływać na koncentrację i rozwój dziecka.
W grupie wiekowej od 7 do 14 lat 86% dzieci codziennie korzysta ze smartfonu. Aż 41%
tej grupy robi to przez ponad 2 godziny dziennie. Dzieci młodsze najczęściej oglądają
bajki, dzieci starsze – śmieszne (ich zdaniem) filmiki, a jeszcze starsze grają w gry jednolub wieloosobowe24.
22 Podgórska, A., op.cit., s. 272. 23 Sanchez, A., Favara, M., Sheridan, M., Behrman, J. (2022). How Early Nutrition and Foundational
Cognitive Skills Interconnect? Evidence from Two Developing Countries. IZA Discussion Papers,
No. 15818. Institute of Labor Economics (IZA), s. 21. 24 Wojtkowska, A., Gąsiorowska, A., Hewiak, E. (2023). Nadużywanie mediów elektronicznych przez dzieci
i młodzież: badanie rozpowszechnienia problemu, jego determinantów i nowej interwencji profilaktycznej
redukującej skalę problemu. Raport z badań realizowany w ramach zadania 5.5. Narodowego Programu
Zdrowia. Prowadzenie badań dotyczących uzależnień behawioralnych oraz monitorowanie i ewaluacja
podejmowanych działań. Fundacja Badań Społecznych, s.32.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 38/67
To co budzi niepokój, to fakt, że już polscy piętnastolatkowie przeznaczają na korzystanie
z nowoczesnych technologii więcej czasu niż ich rówieśnicy w krajach OECD25 (OECD
– Organisation for Economic Co-operation and Development, tj. Organizacja Współpracy
Gospodarczej i Rozwoju).
Na wykresie pokazano odsetki piętnastolatków wskazujących poszczególne odpowiedzi
na pytanie „Ile mniej więcej godzin dziennie korzystasz z reguły w tym roku szkolnym
z zasobów cyfrowych w następujących sytuacjach?”: „do spędzania czasu wolnego przed
i po szkole” oraz „do spędzania czasu wolnego w weekendy”.
15
6
12
6
17
9
9
4
14
10
8
4
15
16
11
8
22
31
23
25
9
15
18
21
7
12
19
32
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Średnia
dla krajów OECD
Polska
Średnia
dla krajów OECD
Polska
W dniu
nauki
W weekend
Wcale Do 1 godziny 1–2 godziny 2–3 godziny 3–5 godzin 5–7 godzin Ponad 7 godzin
Źródło: Kaźmierczak, J., Bulkowski, K. (red.). (2024). Polscy piętnastolatkowie w perspektywie
międzynarodowej. Wyniki badania PISA 2022. Instytut Badań Edukacyjnych, s. 285 (opracowanie własne
na podstawie danych OECD PISA 2022).
25 Kaźmierczak, J., Bulkowski, K. (red.). (2024). Polscy piętnastolatkowie w perspektywie międzynarodowej.
Wyniki badania PISA 2022. Instytut Badań Edukacyjnych, s. 285.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 39/67
Nadużywanie nowoczesnych technologii26:
przyczynia się do spadku koncentracji,
a w efekcie obniżenia wyników uczenia się;
spowalnia pamięć z powodu dużej
ilości bodźców płynących z ekranów –
dziecku trudniej się uczyć, zapamiętywać
informacje;
w przypadku używania kilku aplikacji
naraz (przełączanie się między nimi
to wielozadaniowość) utrudnia trwałe
uczenie się, które jest możliwe tylko wtedy, gdy uczniowie potrafią skupić się na
jednej rzeczy przez dłuższy czas;
według przeprowadzonych badań powoduje trudności w wypowiadaniu się –
wypowiedzi są krótkie, często jednowyrazowe;
zaburza kontrolę emocji.
Dla współczesnych młodych ludzi świat nie dzieli sięna realny i wirtualny. Dla nich od
zawsze taki był. To naturalne, że płacą telefonem, a w internecie sprawdzają swoje oceny,
wyszukują informacje, zamawiają jedzenie itp.
Chcąc wspierać umiejętność uczenia się dziecka, warto,
aby rodzic pomógł mu kontrolować czas spędzany
przed ekranem np. poprzez:
rozmowy z dzieckiem o tym, co robi w internecie
i ile czasu spędza przed smartfonem;
ustalenie ram czasowych korzystania z różnych
aplikacji w ciągu dnia lub tygodnia;
ustalenie w domu wspólnych stref „wolnych od
telefonów” np. na kanapie, przy stole;
wspieranie różnych aktywności.
26 https://www.sciencedaily.com/releases/2023/11/231117102443.htm [dostęp 24.07.2024 r.]
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 40/67
Przede wszystkim jednak rodzic wesprze dziecko, dając dobry przykład. Smutny to
widok, kiedy np. rodzic w obecności dziecka ma przed oczami włączony ekran.
www.ibe.edu.pl
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 41/67
Ustal regularny plan nauki
MÓJ PLANER
Środa
Wtorek
notatki
Piątek
Poniedziałek
Czwartek
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 42/67
Pomóż dziecku w stworzeniu planu nauki, który obejmuje czas na naukę i przerwy oraz
czas wolny. Elastyczność jest ważna, ale planowanie pomaga dziecku w organizacji
i skupieniu się. Warto pamiętać, że nie samą nauką dziecko żyje. Potrzebuje mieć czas
na odpoczynek, rozwijanie swoich pasji i zainteresowań, a także budowanie relacji
z rówieśnikami, również poza szkołą. Trzymaj się tego harmonogramu, aby nauka stała się
naturalną częścią dnia.
Przykład. Pomóż dziecku ustalić stałe godziny przeznaczone na naukę i odrabianie pracy
domowej oraz czas na odpoczynek, rozwijanie pasji i obowiązki domowe. Ważne, by
wykonania pracy domowej nie zostawiać na zbyt późną porę dnia, gdy dzieci i dorośli
odczuwają zmęczenie. Jednak za długi odpoczynek może sprawić, że dziecko poczuje się
bardziej wyczerpane i mniej zmotywowane do odrabiania lekcji. Najlepszy czas na odrabianie
lekcji to ten, który najlepiej pasuje do indywidualnych potrzeb i rytmu dnia dziecka.
Możesz zaproponować dziecku stworzenie harmonogramu nauki/planera, w którym
dziecko zapisze lub narysuje dokładny plan uczenia się. Ułatwi to rozłożenie w czasie
spraw w zależności od tego, jak bardzo są dla dziecka trudne. Harmonogram może być
ogólny lub bardziej szczegółowy – z godzinami. Ważne, żeby był dla dziecka użyteczny.
Dodatkowe wskazówki
Okaż cierpliwość i wyrozumiałość. Pamiętaj, że każde dziecko rozwija się w swoim
tempie. Nie porównuj go do innych dzieci i nie stawiaj mu nierealnych wymagań,
szczególnie gdy dziecko napotyka trudności.
Demonstruj, jak ty radzisz sobie z trudnościami. Unikaj kazań, bądź autentyczny/
autentyczna – dzieci uczą się obserwując dorosłych.
Okazuj dziecku miłość i wsparcie – twoja miłość i wiara w możliwości dziecka są dla niego
najważniejsze. Stwórz w domu atmosferę pełną ciepła i bezpieczeństwa, która będzie
sprzyjać jego rozwojowi.
Zbuduj zaufanie, które pomoże dziecku przyznać się nawet do największego błędu.
Nie stosuj kar za niepowodzenia w nauce.
Rozmawiaj z dzieckiem o jego sukcesach i wyzwaniach.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 43/67
Zapytaj, czego twoje dziecko się nauczyło, co je zaciekawiło w trakcie nauki.
Doceniaj wykonanie pracy. Zrezygnuj ze słów: „super”, „ekstra”, „brawo” na rzecz
podkreślenia choć jednego, ale konkretnego poprawnego aspektu pracy (np. jakość
pisma).
Doceniaj starania i systematyczność dziecka – uznawanie wysiłku pomaga budować
pozytywne nastawienie do nauki.
Pokaż dziecku, że nauka to proces ciągły – dawaj własny przykład czytając książki, ucząc
się nowych rzeczy i pokazując dziecku zainteresowanie wiedzą.
Zachęcaj dziecko do zadawania pytań i wyrażania własnych myśli oraz opinii.
Organizuj domowe zabawy i rozrywki tak, by miały charakter edukacyjny, zwłaszcza
w wymiarze społeczno-emocjonalnym, rzadko postrzeganym jako składnik wartościowej
wiedzy czy umiejętności (np. były okazją do refleksji, przyglądania się swoim emocjom,
do dyskusji i ścierania się opinii, nauki radzenia sobie z emocjami, ćwiczenia umiejętności
komunikacyjnych).
3.3. Wsparcie ucznia klas IV–VIII
Samodzielne uczenie się to jedna z najważniejszych umiejętności, jakie nastolatek
może nabyć w szkole27. Rozwija ona autonomię, motywację i wiarę we własne
możliwości. Jako rodzic możesz odegrać w tym kluczową rolę.
Motywowanie nastolatka do samodzielnej nauki może być wyzwaniem, które wymaga
cierpliwości i zrozumienia. Warto pamiętać, że każde dziecko jest inne, jego rozwój
przebiega odmiennie niż u rówieśników, że może mieć swoje potrzeby, które sygnalizuje
lub zachowuje tylko dla siebie.
O motywacji wewnętrznej nastolatka decyduje zaspokojenie trzech podstawowych
potrzeb psychologicznych: autonomii, kompetencji i relacyjności.
27 Covington, M., Teel, K.M. (2004). Motywacja do nauki. GWP.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 44/67
Potrzeba autonomii to potrzeba wyboru tego, co i jak robimy. Nastolatkowie
chcą mieć poczucie, że robią coś z własnej woli, wybierają to, czego i jak się uczą.
Kierowanie ich zachowaniem, narzucanie zadań i czynności bez możliwości wyboru
negatywnie wpływa na jakość ich motywacji.
Potrzeba kompetencji to poczucie rozwoju i nabywania nowej wiedzy oraz
umiejętności, jak również możliwość ich zaprezentowania. Aby odważnie
podejmować nowe wyzwania, nastolatek musi mieć poczucie, że skutecznie stawia
czoła codziennym wyzwaniom i sytuacjom.
Potrzeba relacyjności/przynależności to potrzeba prawdziwej, szczerej więzi
z innymi. Wyraża się poprzez chęć troszczenia się o innych oraz by inni troszczyli się
o nas. Objawia się w szkole i klasie, ale jest też obecna w życiu domowym, nawet jeśli
nastolatek manifestuje coś odwrotnego. Zaspokojenie tej potrzeby daje poczucie
bezpieczeństwa, bez którego nie jest możliwe uczenie się.
Wiele wskazówek kierowanych do rodziców uczniów klas I–III nadaje się do zastosowania
również w pracy z nastolatkiem, choć warto zwracać uwagę na to, by oddawać mu
coraz więcej pola do samodzielności w organizowaniu własnego uczenia się. Oczywiście
wskazówki te muszą być odpowiednio dostosowane do wieku i potrzeb dziecka. Ten etap
edukacyjny cechuje ogromna rozpiętość potrzeb oraz zmienność emocji i warto mieć to
na uwadze.
Oto kilka wskazówek, jak mądrze wspierać dziecko w starszych klasach szkolnych.
Wspieraj dziecko w poszukiwaniu najlepszych dla niego sposobów uczenia się
Dopytuj nastolatka, co mu pomaga się uczyć, z jakich metod korzysta w szkole, jak chce
pracować samodzielnie w domu.
Sprawdzaj co jakiś czas, jak nastolatek ocenia skuteczność dobieranych przez siebie
technik i metod nauczania. Pytaj go o to.
Zachęcaj nastolatka do podejmowania samodzielnych decyzji, nad czym i w jaki sposób
chce pracować.
Zachęcaj do tworzenia własnych notatek i zapisywania refleksji związanych
z uczeniem się.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 45/67
Zachęcaj do samodzielnego poszukiwania informacji, zamiast podawać dziecku gotowe
odpowiedzi. Nakłaniaj je do samodzielnego rozwiązywania problemów. Może one przy
tym korzystać z książek, internetu, bibliotek lub innych źródeł informacji.
Uświadom dziecku, że szkoła to nie tylko nuda! Pokaż mu, jak wykorzystać wiedzę
z różnych przedmiotów w życiu codziennym. Czasem dzieciom wydaje się, że wiedza
zdobyta w szkole nie przyda im się w prawdziwym życiu. Warto pokazać im, że
umiejętności nabyte na lekcjach matematyki, języka polskiego, chemii czy innych
przedmiotów okazują się niezwykle pomocne w codziennych sytuacjach, zarówno teraz,
jak i w dorosłym życiu28.
Pokaż dziecku kilka przykładów obrazujących, jak wiedza wyniesiona ze szkoły
może ułatwić mu życie.
Matematyka
Zakupy: Obliczanie cen produktów, sprawdzanie rabatów, porównywanie ofert różnych
sklepów – to tylko niektóre z codziennych sytuacji, w których przydaje się znajomość
matematyki.
Gotowanie: Odmierzanie składników, przeliczanie proporcji w przepisach,
określanie czasu pieczenia – nawet gotowanie wymaga podstawowych umiejętności
matematycznych.
Podróże: Planowanie trasy, szacowanie czasu podróży, przeliczanie walut – matematyka
przydaje się nie tylko w domu, ale i podczas wakacji.
Chemia
Sprzątanie: Wybór odpowiednich środków czyszczących do różnych powierzchni,
rozumienie ich działania i bezpieczne stosowanie – chemia przydaje się nawet
w domowych porządkach.
Dbanie o zdrowie: Świadomość składu produktów spożywczych, działanie leków
i suplementów diety – chemia może pomóc nam zadbać o swoje zdrowie.
28 Robinson, K., Aronica, L. (2021). Ty, twoje dziecko i szkoła. Znajdź drogę do najlepszej edukacji. Element.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 46/67
Zaangażuj się w życie szkolne dziecka
Pokaż dziecku poprzez udział w wydarzeniach szkolnych, że jego szkoła jest dla ciebie
ważna. Uczestnicz w wywiadówkach z nauczycielami, bądź na bieżąco z postępami
dziecka w nauce i trudnościami, z którymi się boryka. Okazuj zainteresowanie tym, czego
uczy się dziecko, co jest dla niego ciekawe.
Rozmawiaj z dzieckiem o jego celach i marzeniach. Stwórz mu bezpieczną przestrzeń
do rozmowy. Daj dziecku do zrozumienia, że może ci o wszystkim powiedzieć, bez
strachu przed oceną czy krytyką. Zadawaj otwarte pytania: zamiast „Co chcesz
robić w życiu?”, zapytaj „Jakie masz marzenia? Jakie są Twoje cele na najbliższy
rok?”. Wspieraj i motywuj dziecko, pokazując mu, że wierzysz w jego możliwości
i pomagasz mu dążyć do realizacji marzeń. Pomóż dziecku w wyznaczeniu celów:
zastanówcie się, co dziecko może zrobić, aby te cele osiągnąć i podzielcie je na
mniejsze, łatwiejsze do wykonania kroki29.
Wspieraj dziecko w poszukiwaniu dodatkowych zajęć rozwijających jego zainteresowania
i hobby. Zabieraj dziecko na wystawy, do muzeów i uczestnicz z nim w innych wydarzeniach
kulturalnych. Pokaż mu, że świat jest pełen ciekawych rzeczy do odkrycia, a uczyć się można
nie tylko w szkole. Zachęcaj dziecko do samodzielnego odkrywania nowych zainteresowań.
Pozwól mu próbować różnych rzeczy, aż znajdzie to, co sprawia mu radość.
Zadbaj o zrównoważony rozwój fizyczny nastolatka
Zapewnij nastolatkowi zdrową i zrównoważoną dietę, co jest ważne we wspieraniu
koncentracji i dostarczaniu energii do nauki.
Monitoruj to, co nastolatek je i pije. Jest to zdecydowanie trudniejsze niż w przypadku
dzieci młodszych.
Zachęcaj do regularnej aktywności fizycznej, która poprawia ogólną kondycję
i samopoczucie, co może przekładać się na lepsze wyniki w nauce. Ćwicz razem
z dzieckiem, organizuj weekendowe wycieczki rowerowe czy spacery.
Przykład. Warto wspólnie z nastolatkiem poświęcić czas na rozmowę o zasadach zdrowego
żywienia i stylu życia oraz ich wpływie na to, jak się uczymy i funkcjonujemy. Niektóre
29 Rolland, R. (2023). Nie pytaj, jak było w szkole. Rozmowy, które dają dzieciom siłę. Samo Sedno.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 47/67
barwniki zawarte w żywności mogą zaburzać koncentrację i skupienie uwagi. Możecie
podczas zakupów wspólnie sprawdzać etykiety produktów spożywczych; unikajcie tych
z ostrzeżeniem: „Może mieć szkodliwy wpływ na aktywność i skupienie uwagi u dzieci”.
Stwórz bezpieczną i zachęcającą przestrzeń do nauki
Upewnij się, że miejsce do nauki jest adekwatne do potrzeb dziecka w starszym wieku
szkolnym (odpowiednia wysokość krzesła, spokój i cisza, minimalne zakłócenia –
zwłaszcza te związane z wykorzystywaniem nowoczesnych technologii w innych celach
niż uczenie się), co pomoże twojemu nastolatkowi skupić się na pracy.
Zapewnij dostęp do dodatkowych podręczników, książek, komputera i internetu (czasem
wystarczy sam dostęp do smartfona lub komputera i możliwość wyszukiwania informacji
w internecie).
Przykład. Warto od początku edukacji wskazywać nastolatkom możliwości korzystania
z otwartych platform edukacyjnych, które wzmacniają uczenie się (poprzez ponowne
wyjaśnienie wybranych zagadnień).
Jest ich wiele, do części z nich odwołują się także sami nauczyciele:
https://zpe.gov.pl/ (materiały z wszystkich przedmiotów),
https://pl.khanacademy.org (przede wszystkim przedmioty ścisłe),
https://pistacja.tv/ (dostęp do prostych lekcji z matematyki, fizyki, chemii),
https://szaloneliczby.pl/ (materiały z matematyki, ćwiczenia, sprawdziany),
https://pl.duolingo.com/ (przydatne zwłaszcza w nauczaniu języków obcych).
Na portalach społecznościowych dostępnych jest coraz więcej inicjatyw wspierających
ucznia np. w powtarzaniu materiału przed egzaminem ósmoklasisty (np. różnego rodzaju
„egzaminocki” na Facebooku – nie wskazujemy tu konkretnych z nich, ale warto wiedzieć, że
takie inicjatywy, obejmujące wszystkie przedmioty egzaminacyjne pojawiają się). Oczywiście
nie zastąpi to systematycznej nauki, ale może dać uczniowi poczucie bezpieczeństwa dzięki
powtórzeniu najbardziej oczywistych zagadnień występujących na egzaminie.
W starszych klasach „korepetytorami” mogą być sami rówieśnicy – warto korzystać
z metody „peer-to-peer” (opiera się ona na dzieleniu się wiedzą przez osoby o podobnym
poziomie doświadczenia).
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 48/67
Wspieraj nastolatka w zarządzaniu sobą i swoim uczeniem się w czasie
Stwórz z nastolatkiem harmonogram dnia, w którym przewidziane są stałe godziny na
odrabianie prac domowych i samodzielną naukę oraz na odpoczynek.
Wspólnie ustalcie (zwłaszcza na początku drugiego etapu edukacyjnego, czyli w klasach
IV i V), które zadania są najważniejsze i wymagają więcej czasu, ale też pozostawiajcie
nastolatkowi wybór sposobu pracy nad kolejnymi zadaniami.
3.4. Wsparcie dziecka na etapie szkoły ponadpodstawowej
Część wskazówek i przykładów kierowanych do rodziców uczniów klas IV–VIII szkoły
ponadpodstawowej nadaje się do zastosowania w pracy z nastolatkiem w szkole średniej,
choć warto zwracać uwagę na to, by nasza rola w obszarze organizacji warunków do
uczenia się i zarządzania sobą w czasie była raczej wspierająca niż inicjująca.
Wciąż ważne jest zapewnienie poczucia stabilności i stałości oraz zainteresowanie
nastolatkiem, niezależnie od tego, jak bardzo w tym okresie relacje rodzic–dziecko
mogą być trudne. Kluczowe jest też świadome koncentrowanie się na rozwoju
społeczno-emocjonalnym oraz odporności psychicznej, które – po czasach pandemii
i edukacji zdalnej oraz w dobie nadmiaru interakcji społecznych w sieci kosztem tych
bezpośrednich – wymaga często głębszej pracy niż uczenie przedmiotowe.
Potrzebna jest czujność, umożliwiająca ocenę stanu psychicznego dziecka, by w chwili
trudności i wyzwań natychmiast zapewnić je o naszym wsparciu lub stworzyć taką
przestrzeń, by dziecko o to wsparcie właśnie nas, rodziców, prosiło.
W przypadku nastolatka ze szkoły ponadpodstawowej wciąż ważne jest wzmacnianie jego
motywacji wewnętrznej poprzez zaspokojenie potrzeb autonomii, kompetencji i relacyjności
przy jednoczesnym wsparciu zarządzania stresem związanym z uczęszczaniem do nowej
szkoły (w początkowych klasach), nieustającą weryfikacją własnych umiejętności i wiedzy
(przez system oceniania, który nie sprzyja motywacji), odroczoną gratyfikacją związaną
z wysiłkiem wkładanym w uczenie się (nie zawsze od razu widoczne są efekty) czy wreszcie
z wyborem ścieżki zawodowej oraz egzaminem maturalnym.
Oto kilka wskazówek, jak mądrze wspierać dziecko w szkole ponadpodstawowej.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 49/67
Okazuj zainteresowanie edukacją dziecka
Regularnie rozmawiaj z nastolatkiem o jego nauce, wysłuchuj jego obaw i potrzeb.
Okazuj zainteresowanie jego postępami, a także marzeniami i planami na przyszłość.
Słuchaj z ciekawością tego, co nastolatek opowiada o swoich szkolnych przeżyciach: ze
szkolnych anegdot, opowieści o lekcjach oraz sposobu, w jaki to wyraża, dużo można
dowiedzieć się o niepokojach czy wyzwaniach naszych dzieci (dużo więcej niż z oceny na
sprawdzianie).
Podejmuj kontakty ze szkołą, kiedy od dziecka słyszysz, że jest jakaś trudność,
sprawdziwszy jednak wcześniej, czy nie chce ono spróbować rozwiązać problem
samodzielnie; inicjuj lub bierz udział w rozmowach dotyczących np. oceniania czy liczby
sprawdzianów, jeśli widzisz, że jest to zbytnim obciążeniem dla nastolatka.
Bądź dla dziecka wsparciem w trudnych chwilach, pomagaj mu radzić sobie ze stresem
i presją. Daj znać, że jesteś tu, by je pomóc i wesprzeć.
Przykład. Zachęcaj nastolatka do wytrwałości i mierzenia się z wyzwaniami. Jeśli prosi
cię o sprawdzenie zadania, nie poprawiaj błędów, tylko zadawaj pytania, które pomogą
mu lepiej zrozumieć, gdzie i dlaczego pojawia się błąd, zachęcaj go do samodzielnego
sprawdzenia zadania i znalezienia błędu.
Doceniaj każdy sukces na tym polu, pytaj, czy są jakieś obszary, w których potrzebuje
wsparcia, ale jeszcze częściej przypominaj, że w każdej chwili na takie wsparcie może
liczyć, twórz mu przestrzeń do proszenia o pomoc, ale zachęcaj, by jak najbardziej
konkretnie zdefiniował, czego potrzebuje.
Zadbaj o autonomię i odpowiedzialność
Daj nastolatkowi możliwość podejmowania takich decyzji, jak wybór miejsca nauki,
kolejność wykonywania zadań itp. To zwiększa poczucie odpowiedzialności i kontroli nad
własnym procesem edukacyjnym.
Zachęcaj do samodzielnego rozwiązywania problemów i poszukiwania informacji.
Pomóż w rozwijaniu umiejętności organizacyjnych i zarządzania czasem.
Oczekuj od nastolatka, że będzie samodzielnie decydować o tym, czy i jak będzie się uczyć.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 50/67
Przykład. Nie zaglądaj codziennie do dziennika elektronicznego, nie monitoruj
sekcji z ocenami; z dziennika korzystaj w celu komunikacji z nauczycielami, a nie do
sprawdzania swojego dziecka; nie pytaj o planowane sprawdziany, oceny czy prace
domowe, poczekaj na informację od nastolatka.
Jeśli powoduje to zbyt duże napięcie i rodzi w tobie niepokój, możesz w codziennej
rozmowie z dzieckiem zapytać o to, czy w szkole dzieje się coś, w czym potrzebuje
wsparcia, o czym chce opowiedzieć lub czym chce się podzielić.
Wspieraj dziecko poprzez pozytywną informację zwrotną
Doceniaj wysiłki i osiągnięcia nastolatka, nawet te małe. Doceniaj najmniejszy sukces,
w tym nie tylko ten edukacyjny, ale także np. za postawę wobec ludzi, zaangażowanie
w życie szkoły, udział w aktywnościach pozalekcyjnych, rozwijanie pasji, aktywność na
rzecz zwierząt czy środowiska.
Pamiętaj, że każdy uczeń musi wykonać zupełnie inny wysiłek, ma inne możliwości,
w inny sposób się uczy. Nie porównuj swojego dziecka z innymi, nie porównuj także
własnych dzieci, nie pytaj o oceny kolegów, nie opowiadaj o planach czy sukcesach
innych rówieśników – nastolatek może to odczytać jako oczekiwanie nieskonfrontowane
z jego potrzebami; pomagaj mu się też uporać, w toku rozmowy, np. z tym, że rówieśnicy
mają już plany zawodowe, wiedzą, w co chcą angażować swój czas i energię.
Przykład. Regularnie używaj w rozmowie z nastolatkiem odpowiednich zwrotów, które
mogą znacząco wpłynąć na jego podejście do nauki:
pochwały za wysiłek, np. „Widzę, że naprawdę się starasz!”, „Jestem dumny z tego, jak
wytrwale pracujesz”;
zachęcanie do wytrwałości, np. „To wyzwanie jest trudne, ale wiem, że możesz sobie
z nim poradzić”, „Pomyśl, jak możesz wykorzystać ten błąd”;
podkreślanie, że nauka to proces, np. „Czego nauczyłeś/nauczyłaś się robiąc to
zadanie?”;
zachęcanie do podejmowania prób, np. „Cieszę się, że zdecydowałeś/zdecydowałaś się
spróbować czegoś nowego”;
wzmacnianie wiary w możliwości nastolatka, np. „Widzę, jak bardzo się rozwijasz”;
podsumowanie i refleksja, np. „Czego nauczyłeś/nauczyłaś się o sobie podczas tej
pracy?”, „Jakie cele chcesz sobie wyznaczyć na kolejny dzień?”.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 51/67
WODA
CO SPRZYJA UCZENIU SIĘ?
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 52/67
Rozdział 4.
Jak nawiązać współpracę z nauczycielami w celu
rozwijania samodzielności dziecka w uczeniu się?
W rozdziale czwartym zapraszamy rodziców do refleksji, dlaczego warto współpracować
ze szkołą dziecka oraz dajemy praktyczne wskazówki, jak robić to efektywnie.
Współpraca szkoły i rodziców polega na realizowaniu zadań mających na celu
osiągnięcie uspójnionych celów. Zorganizowane i ukierunkowane działania przynoszą
wiele korzyści. Lepsze poznanie i zrozumienie uczniów, uzgodnienie odpowiednich
metod wychowawczych, wzajemna pomoc oraz stworzenie sprzyjającej atmosfery
wychowawczej przyczynią się do realizacji celów zarówno w szkole, jak i w domu.
Współpraca z nauczycielami jest kluczowa dla wspierania samodzielności dzieci
i nastolatków w nauce. Rodzice mogą razem z nauczycielami tworzyć środowisko
sprzyjające kształtowaniu i rozwijaniu u dzieci i młodzieży umiejętności uczenia się
i niezależności.
4.1. Czego dotyczy współpraca rodziców ze szkołą?
Zaangażowanie rodziców w edukację dzieci ma ogromny wpływ na ich wyniki. Regularny
kontakt szkoły z opiekunami uczniów pomaga wcześniej zidentyfikować trudności
czy szczególne uzdolnienia dzieci i opracować odpowiednie kroki wsparcia w szkole
i w domu.
W Australii przeprowadzono badanie, w którym wykazano, że zaangażowanie
rodziców w edukację własnych dzieci może poprawić wyniki uczniów średnio w trzy
miesiące30.
30 https://www.teachermagazine.com/au_en/articles/evidence-informed-parental-engagement?utm_
source=CM&utm_medium=Bulletin&utm_content=15October [dostęp 07.07.2024 r.].
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 53/67
Jak dowodzi polskie doświadczenie31, kontakty polskich rodziców ze szkołą mają
następujące cechy:
najczęściej dotyczą rozmów z wychowawcą klasy;
najczęściej są to organizowane przez szkołę spotkania klasowe /„wywiadówki”;
najczęściej biorą w nich udział matki/ opiekunki prawne, ale to zmienia się wraz
z poziomem szkoły – w szkole ponadpodstawowej więcej ojców/ opiekunów
prawnych angażuje się w kwestie szkolne, przy czym, co ciekawe, odsetek ten jest
zależny od typu szkoły (patrz ramka);
najczęściej powodem spotkania/udziału w dniach otwartych organizowanych
w szkole jest trudna sytuacja dziecka;
rodzice, zwłaszcza w szkole podstawowej, chętnie angażują się w różne akcje, np.
pieczenie ciast na kiermasz, pomoc w organizacji wyjścia uczniów czy udział w lekcji.
W roku szkolnym 2011/2012 mężczyźni stanowili następujący odsetek rodziców/
opiekunów, którzy wypełnili ankietę dotyczącą współpracy ze szkołą w ramach
ewaluacji zewnętrznej:
w szkołach podstawowych 10,3%,
w gimnazjach 12,5%,
w liceach 14,8%,
w technikach 19,3%.
w zasadniczych szkołach zawodowych (dziś branżowych) 20,5%.
Wsparcie rozwoju dziecka oraz jego umiejętności samodzielnego uczenia się nie
powinno dotyczyć tylko jego niepowodzeń, chociaż w tym wypadku jest już oczywistym
sygnałem do działania.
Rodzic ma prawo:
do kontaktów ze wszystkimi nauczycielami i specjalistami pracującymi w szkole;
do otrzymywania informacji o wynikach i postępach dziecka;
do otrzymywania konkretnych wskazówek, jak można wesprzeć dziecko w domu.
31 Kołodziejczyk, J., Kasprzak, T., Walczak, B. (2012), Rodzice – partnerzy szkoły? Perspektywa
ewaluacyjna. Polityka Społeczna, 1, s. 36.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 54/67
Regularna i oparta na wzajemnym szacunku i dialogu relacja między nauczycielami
i rodzicami przyczynia się do osiągania lepszych wyników w nauce dzieci i buduje
przyjazną atmosferę współpracy między dorosłymi zaangażowanymi w rozwój
dziecka.
Refleksja
Jak często spotykam się z nauczycielami mojego dziecka?
Jakie tematy poruszam podczas rozmowy z nauczycielami mojego dziecka?
Czy wiem, jak pomóc mojemu dziecku się rozwijać? Jak wykorzystuję te informacje?
4.2. Współpraca z wychowawcą klasy
Szczególna rola we współpracy, budowaniu i rozwijaniu relacji z rodzicami i opiekunami
uczniów przypada nauczycielowi, któremu dyrektor powierzył opiekę nad danym
oddziałem klasowym. Współpraca wychowawcy z rodzicami obejmuje nie tylko
przekazywanie informacji dotyczących ucznia, ale również wspólne z rodzicami
i opiekunami działania mające na celu wsparcie jego wszechstronnego rozwoju.
Wychowawca (niezależnie od poziomu edukacyjnego) powinien:
regularnie informować rodziców o postępach ich dziecka i udzielać wskazówek,
jak wspierać samodzielne uczenie się w domu – zwłaszcza w szkole podstawowej;
organizować warsztaty i spotkania dla rodziców na temat wspierania
samodzielnego uczenia się dzieci i nastolatków -– w szkole podstawowej
i ponadpodstawowej;
z pomocą pedagoga szkolnego powinien zaznajomić rodziców z informacjami, jak
uczy się mózg, co ma wpływ na uczenie się dzieci i jak rodzice mogą wspierać dzieci
w podejmowaniu wyzwań – w szkole podstawowej i ponadpodstawowej (oczywiście
dostosowując tematykę i przekaz do wieku dziecka/nastolatka).
Skuteczna komunikacja i współpraca między rodzicami i wychowawcą odgrywa
kluczową rolę w zapewnieniu dziecku sukcesu w szkole. Silne partnerstwo
może znacząco wpłynąć na rozwój dzieci i młodzieży oraz na ich doświadczenia
edukacyjne.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 55/67
Cele współdziałania szkoły i rodziców
Szczególnie pomocne w budowaniu relacji dom–szkoła może być określenie celów
współdziałania szkoły i rodzin. Cele te można podzielić na kilka grup, które nie różnią się
zasadniczo, niezależnie od wieku dziecka.
Rozwój edukacyjny dziecka ma na celu planowanie wspólnych działań służących
przyrostowi wiedzy i umiejętności u dziecka, dostosowaniu metod pracy do jego
indywidualnych potrzeb i predyspozycji.
Przykłady
Wychowawca wraz z innymi nauczycielami może identyfikować problemy
ucznia z nauką i przekazywać informacje o nich jego rodzicom albo dostrzegać
ponadprzeciętne predyspozycje w określonym obszarze. W szkole podstawowej
nie ma obowiązkowych prac domowych, jednakże nauczyciel może zauważać
zasadność proponowania uczniowi zadań do samodzielnego wykonania
w środowisku domowym. Ważna jest w takiej sytuacji współpraca z rodzicami
dziecka w celu uspójnienia oddziaływań w domu i w szkole.
Wychowawca może koordynować planowanie sprawdzianów wiedzy
i umiejętności w swojej klasie, aby zapobiec obciążeniu wychowanków
nadmiarem obowiązków. To samo dotyczy zadawania prac domowych. Jeśli wielu
nauczycieli będzie planowało złożone prace domowe, może to spowodować
zniechęcenie uczniów i negatywne reakcje ze strony rodziców. Wychowawca
komunikuje się z nauczycielami poszczególnych przedmiotów w kwestii zadań
zaplanowanych do samodzielnego wykonania przez uczniów w domu na dany
okres i w przypadku nadmiernego obciążenia zgłasza potrzebę ograniczenia
ich liczby. Pomocne w tym zakresie mogą być dzienniki elektroniczne, które są
wyposażone w moduły planowanych prac domowych.
Rozwój społeczny i emocjonalny ma na celu wspieranie dziecka/nastolatka
w budowaniu pewności siebie i pozytywnej samooceny. Polega to na współpracy
rodziców i wychowawcy w zakresie rozwijania umiejętności komunikacji,
współpracy i rozwiązywania konfliktów, ale także zapewnienia wsparcia
emocjonalnego, rozpoznawania i reagowania na potrzeby emocjonalne dziecka/
nastolatka.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 56/67
Przykłady
Bardzo często problemy dzieci i młodzieży związane z uczeniem się wynikają
z niskiego poziomu wiary we własne możliwości i zbyt krytycznej oceny
umiejętności. Może być to zauważone zarówno w domu, jak i w szkole.
Wychowawca może zarekomendować potrzebę czy możliwość indywidualnych
spotkań z psychologiem szkolnym w celu udzielenia uczniowi wsparcia. Bardzo
często dziecko nie wykonuje prac domowych z powodu przekonania, że sobie
z nimi nie poradzi lub zostanie negatywnie ocenione.
Na rozwój społeczno-emocjonalny dziecka/nastolatka mają wpływ inne
osoby w klasie i w szkole. Pomocnym działaniem jest diagnoza klimatu klasy
przeprowadzona przez wychowawcę. Takie działanie zarówno ukierunkuje pracę
dydaktyczno-wychowawczą zespołu nauczycielskiego pracującego z danym
oddziałem, jak i dostarczy cennych informacji rodzicom na temat funkcjonowania
ich dziecka w środowisku rówieśniczym.
Rozwijanie pasji i zainteresowań to działanie zarówno szkoły, jak i domu rodzinnego
ucznia. Pomoc w ich identyfikacji i rozwijaniu ściśle koreluje ze wspieraniem dzieci
i młodzieży w kształtowaniu i rozwijaniu umiejętności uczenia się.
Przykład
W wielu szkołach tworzone są przestrzenie, w których dzieci i młodzież mogą
dzielić się swoimi zainteresowaniami z rówieśnikami. Budowane są np. z kartonu
drzewa, na których przywiesza się liście, czyli kartki przygotowane przez ucznia
opisujące jego mocne strony. Wychowawca może je uzupełniać o informacje,
które zaobserwował albo które podali mu rodzice. Diagnoza mocnych stron ma
na celu wspieranie uczestnictwa ucznia w zajęciach służących rozwojowi jego
zainteresowań. Uczniowie mają okazję np. zaprezentowania umiejętności gry na
instrumentach czy przygotowania indywidualnej lub zbiorowej wystawy prac
plastycznych.
Bezpieczeństwo fizyczne i psychiczne jest zapewnione przez współpracę
w przypadku wystąpienia trudnych sytuacji rodzinnych czy szkolnych, takich jak
choroby, rozwody czy problemy z zachowaniem.
Ważne jest przekazywanie przez rodziców na bieżąco informacji wychowawcy
klasy, co może skutkować udzielaniem im porad i wsparcia w kwestiach
związanych z wychowaniem i edukacją dziecka. Wychowawca, wiedząc
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 57/67
o trudnych sytuacjach domowych ucznia, może podjąć współpracę z innymi
nauczycielami, aby uczeń mógł realizować podstawę programową w innych
formach, np. zindywidualizowanej ścieżki kształcenia czy indywidualnego
nauczania, co może wiązać się też z potrzebą wsparcia psychologicznego
zarówno ucznia jak i jego rodziców,
Uczeń, który nie może skutecznie uczyć się w domu, nie ma warunków do
odrabiania prac domowych, może być kierowany przez wychowawcę do
świetlicy szkolnej lub biblioteki, gdzie będzie miał zapewnione odpowiednie
warunki do uczenia się.
Długofalowe planowanie edukacyjne sprawdza się w każdym wieku ucznia
i jest realizowane jako planowanie jego ścieżki edukacyjno-zawodowej, tj.
wybór szkoły ponadpodstawowej, kierunku studiów czy zawodu zgodnie
z predyspozycjami i zainteresowaniami ucznia oraz z udziałem zarówno młodego
człowieka, jak i jego rodziców.
Skuteczna współpraca rodziców z wychowawcą klasy oparta na jasno określonych
celach przynosi korzyści zarówno dziecku, jak i całemu środowisku szkolnemu, tworząc
harmonijną i wspierającą przestrzeń do nauki i rozwoju.
4.3. Jak rozmawiać z nauczycielami przedmiotów o rozwoju dziecka?
Rozmowa z nauczycielem to ważny element wsparcia dzieci. Oto kilka wskazówek dla
rodziców, jak efektywnie rozmawiać z nauczycielami, którzy uczą dziecko poszczególnych
przedmiotów.
Wzajemny szacunek i cierpliwość – dziecko spędza z rodzicami bardzo dużo
czasu. Mają więc oni wiele okazji do uważnej obserwacji jego zachowania w różnych
sytuacjach. Dla nauczyciela zaś dziecko jest jedną z wielu osób w klasie i w szkole.
Nauczyciel potrzebuje więcej czasu, żeby dobrze poznać dziecko, zrozumieć jego
potrzeby i pomóc mu się rozwijać.
Odwaga i troska – często rodzice przyjmują różne strategie32 wobec nauczycieli. Na
przykład w trudnej sytuacji z udziałem nauczyciela przedmiotu (np. uznanie przez
ucznia, że konkretna ocena jest niesprawiedliwa), rodzic może mieć potrzebę:
32 Adrjan, B. (2021). Obrazy rodziców w poradnikach dla nauczycieli. Raport z badań wstępnych.
Problemy Wczesnej Edukacji, 53(2) s. 178–192. https://doi.org/10.26881/pwe.2021.53.13
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 58/67
obrony dziecka – przyjmuje konfrontacyjną postawę wobec nauczyciela;
załagodzenia sytuacji – chce przeprosić za dziecko, prosić o kolejną szansę
poprawy;
wsparcia dziecka – chce uzyskać informację o kontekście oceny i zapytać, jak
dziecko może pracować, by nadrobić zaległości.
Kluczowe jest nastawienie na rozwój ucznia. W kontaktach RODZIC–NAUCZYCIEL nie
chodzi o to, aby budować podział MY–ONI. Ważna jest pomoc w rozwoju dziecka.
Rodzic powinien odważnie mówić o potrzebach ucznia i razem z nauczycielem,
z troską, szukać rozwiązań.
Otwartość – dziecko inaczej funkcjonuje w grupie rówieśniczej, inaczej w domu.
Wszystkie zdobyte tam jego doświadczenia składają się na rozwój, budowanie
kompetencji społecznych (komunikacja, współpraca w grupie, odpowiedzialność
wytrwałość, odwaga itp.). Rozmowa o trudnych sytuacjach nie jest atakiem na dziecko,
jest opowieścią o rozwoju ucznia. Niezbędne dla nauczyciela będą informacje, jak
uczeń zachowuje się w domu, dla rodzica istotna jest wiedza, jak uczeń zachowuje się
w klasie, jakie relacje nawiązuje, jakie role przyjmuje. W rozmowach z nauczycielami
nie chodzi o udowodnienie, kto ma rację – ma ją każdy, bo obserwuje dziecko w innej
sytuacji.
Uczestnictwo i systematyczność – samodzielności dziecka w uczeniu się nie
wspierają pojedyncze wizyty rodzica w szkole. Uczeń musi czuć troskę i opiekę. To
oznacza, że rodzic nie obawia się inicjować kontaktu i uczestniczyć w życiu szkoły,
miejsca, w którym dziecko spędza czasem nawet siedem godzin dziennie.
Koncentracja na rozwoju dziecka – spotkania z nauczycielami przedmiotów
powinny służyć uzyskaniu wiedzy na temat sposobu wspierania dziecka w nauce
spełniania konkretnych wymagań.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 59/67
Schemat przykładowej rozmowy rodzica/ opiekuna prawnego z nauczycielem
przedmiotu
Przywitanie się i przedstawienie celu rozmowy, np. „Chciałbym dowiedzieć się, jak
mogę wesprzeć dziecko w nauce geografii”.
Omówienie osiągnięć ucznia, np. „Czy może pan(i) omówić jego osiągnięcia? Jak
sobie radzi? W czym jest dobry? Co mógłby powtórzyć?”.
Omówienie strategii wsparcia dziecka, np. „W jaki sposób pani(i) może je wesprzeć
w czasie lekcji? Jak ja mogę je wesprzeć w domu w samodzielnej nauce geografii?
Poproszę o wskazówki”.
Umówienie się na ewentualne terminy, np. „Do kiedy mogłoby to zrobić? Kiedy
może to pan(i) sprawdzić?”.
4.4. Współpraca ze specjalistami w szkole
Współpraca ze specjalistami jest niezwykle ważna dla wspierania rozwoju dziecka.
Specjaliści oferują cenne wsparcie, które może pomóc w identyfikacji i pokonaniu
trudności edukacyjnych i emocjonalnych. W tym podrozdziale przedstawimy, jak rodzice
mogą efektywnie współpracować z tymi specjalistami, aby wspólnie stworzyć najlepsze
warunki do nauki i rozwoju dziecka.
Kto należy do szkolnych specjalistów?
W każdej szkole są zatrudniani nauczyciele specjaliści. Należą do nich:
pedagog szkolny,
pedagog specjalny,
psycholog,
logopeda,
terapeuta pedagogiczny,
doradca zawodowy.
Wymiar czasu pracy dla nauczycieli specjalistów ustala organ prowadzący
szkołę, przy czym nie może być on wyższy niż 22 godziny tygodniowo. O liczbie
specjalistów zatrudnionych w danej szkole decyduje liczba uczniów. Im większa
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 60/67
szkoła, tym więcej etatów dla szkolnych specjalistów33. Stopniowe zwiększanie
zatrudnienia specjalistów w szkołach jest inwestycją w dobrostan uczniów i ich
sukces edukacyjny.
Czym zajmują się szkolni specjaliści?
Do zadań szkolnych specjalistów należy przede wszystkim udzielanie uczniom
pomocy psychologiczno-pedagogicznej zgodnie z posiadanymi przez tych
specjalistów kwalifikacjami, a także wspieranie rodziców i nauczycieli. Szczegółowe
zadania poszczególnych specjalistów oraz zasady udzielania i organizacji pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w szkołach reguluje odpowiedni akt prawny34.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna kierowana do uczniów składa się z dwóch
zasadniczych kroków:

diagnozy, czyli rozpoznawania potrzeb rozwojowych i edukacyjnych oraz możliwości
psychofizycznych ucznia z uwzględnieniem czynników środowiskowych, które mają
wpływ na to, w jaki sposób uczeń funkcjonuje w szkole;
wspierania potencjału rozwojowego i stwarzania warunków do optymalnego
funkcjonowania ucznia w życiu szkoły i poza nią.
Pomoc psychologiczno-pedagogiczna oferowana przez specjalistów szkolnych jest
dobrowolna i bezpłatna.
Lista form wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, które może być organizowane
w szkole, obejmuje m.in: zajęcia specjalistyczne (korekcyjno-kompensacyjne,
logopedyczne, rozwijające kompetencje emocjonalno-społeczne, inne o charakterze
terapeutycznym), zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze, zajęcia związane z wyborem
kierunku kształcenia i zawodu, zajęcia rozwijające uzdolnienia, zajęcia rozwijające
umiejętności uczenia się, porady i konsultacje, warsztaty.
W miarę zdiagnozowania potrzeb specjaliści realizują adekwatne formy wsparcia.
33 Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela (tekst jedn. Dz.U. z 2023 r. poz. 984 art. 42d).
34 Obwieszczenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 25 lipca 2023 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego
tekstu rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie zasad organizacji i udzielania pomocy
psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U. z 2023 r.
poz. 1978).
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 61/67
Równocześnie prowadzą różnego rodzaju działania profilaktyczne, mediacyjne
i interwencyjne w sytuacjach kryzysowych.
Część uczniów otrzymuje obligatoryjnie wsparcie na podstawie zaleceń wynikających
z opinii lub orzeczeń wydanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne.
Dokumenty te określają zakres i formy pomocy, której wymaga dany uczeń.
W toku bieżącej pracy nauczyciele i specjaliści identyfikują także potrzeby innych uczniów
i proponują pomoc psychologiczno-pedagogiczną w odpowiedniej dla nich formie.
Bywa, że pomoc psychologiczno-pedagogiczna udzielana uczniowi w szkole nie
przynosi oczekiwanych efektów. W takiej sytuacji specjaliści szkolni czy nauczyciele
rekomendują rodzicom przeprowadzenie pogłębionej diagnozy przyczyn trudności,
których doświadcza uczeń, i zaproponowanie sposobów ich rozwiązania. W przypadku
uczniów szkół ponadpodstawowych to szkoła, za zgodą rodzica lub pełnoletniego ucznia,
występuje do poradni z wnioskiem o jego zbadanie.
Od roku szkolnego 2022/2023 w szkołach pojawili się pedagodzy specjalni. To
stosunkowo nowe stanowisko. Warto podkreślić, że choć niektóre zadania pedagoga
szkolnego i pedagoga specjalnego pokrywają się, to – jak sama nazwa nowego
specjalisty wskazuje – skupia się on w swojej pracy na uczniach ze specjalnymi
potrzebami edukacyjnymi i na kształceniu specjalnym. Z kolei pedagog szkolny zajmuje
się szeroko pojętym ogólnym wsparciem społeczności uczniowskiej.
Specjaliści szkolni współpracują również na co dzień z nauczycielami oraz rodzicami
uczniów. W razie potrzeby wspierają ich w rozwiązywaniu problemów wychowawczych
i edukacyjnych oraz w rozwijaniu umiejętności wychowawczych.
Kiedy warto zgłosić się do szkolnego specjalisty?
Warto myśleć o specjalistach szkolnych jak o lekarzu pierwszego kontaktu. Udajemy się
do niego zazwyczaj wtedy, kiedy coś nas niepokoi. Często porada lekarza rodzinnego
wystarczy, aby zaradzić problemowi. W uzasadnionych sytuacjach lekarz podstawowej
opieki zdrowotnej kieruje pacjenta do lekarzy specjalistów.
Ta analogia przybliża istotę działania szkolnych specjalistów. Trudności dziecka
w szkole niejednokrotnie są powiązane z jego środowiskiem domowym. Kłopoty
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 62/67
zdrowotne ucznia lub członka rodziny, śmierć kogoś bliskiego, rozłąka spowodowana
dłuższym wyjazdem rodzica, rozwód to tylko niektóre przyczyny, które powodują
konieczność wsparcia psychologiczno-pedagogicznego. Naświetlenie przez rodziców
sytuacji domowej daje szansę na zaopiekowanie się uczniem w trudnym dla niego
czasie także na terenie szkoły. Zdarza się też, że rodzice znacznie wcześniej niż
nauczyciele dostrzegają kłopoty dydaktyczne dziecka. Nie warto czekać, aż zauważy je
ktoś w szkole. Im szybciej zostanie udzielona pomoc, tym większa szansa na jej większą
skuteczność. Niektórzy rodzice potrzebują pomocy w zakresie interpretacji zaleceń
zawartych w opiniach wydanych przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne.
Specjaliści szkolni mogą wyjaśnić zarówno opis diagnozy, jak i objaśnić wskazówki
dla rodziców, o ile będzie taka potrzeba. W przypadku, kiedy szkoła nie jest w stanie
zapewnić dziecku wsparcia, szkolni specjaliści mogą skierować je do odpowiednich
placówek.
Kontakt ze szkolnymi specjalistami jest wskazany, kiedy w zachowaniu dziecka
pojawia się coś, co niepokoi rodzica, np. dziecko niechętnie chodzi do szkoły, rodzic
podejrzewa, że dziecko może być od czegoś uzależnione, zauważa niepokojące
zmiany w jego zachowaniu bądź obserwuje utrzymującą się obniżoną motywację
do nauki. Warto rozważyć spotkanie ze specjalistą także wtedy, kiedy syn czy
córka ma trudności z planowaniem samodzielnego uczenia się w domu, albo
gdy zaangażowanie i wkład pracy dziecka są niewspółmierne do osiąganych
przez nie efektów. Uspójnienie oddziaływań w stosunku do dziecka w szkole
i w domu wymaga współpracy i bieżącego kontaktu rodziców z nauczycielami
i specjalistami.
Jak często korzystam ze wsparcia specjalistów szkolnych? Czego dotyczą moje
rozmowy ze specjalistami?
Dla dziecka świadomość, że rodzice są jego najzagorzalszymi kibicami w nauce, ma
nieocenione znaczenie. Kiedy dziecko wie, że może liczyć na pomoc rodziców w trudnych
momentach, a oni świętują z nim każdy sukces, zyskuje skrzydła. Pozytywne rozmowy
o szkole, nawet te dotyczące trudniejszych tematów, budują atmosferę zaufania
i motywują do jeszcze większych starań.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 63/67
Rodzicielskie zaangażowanie w edukację dziecka to inwestycja w jego przyszłość. Kiedy
dziecko widzi, że rodzice interesują się jego postępami, poświęcają czas na wspólną
naukę i chętnie rozmawiają z nauczycielami, czuje się docenione i zmotywowane do
nauki. Warto podkreślać, że trudności są naturalną częścią procesu uczenia się i że rodzice
zawsze są gotowi wspierać dziecko w ich przezwyciężaniu.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 64/67
ZAKOŃCZENIE
Wspieranie dziecka w samodzielnym uczeniu się to inwestycja w jego przyszłość.
Rozwijanie u dzieci umiejętności samodzielnego uczenia się jest jednym
z najważniejszych celów współczesnej edukacji. Dzięki temu uczniowie stają się
aktywnymi uczestnikami procesu nauczania, potrafią samodzielnie zdobywać wiedzę
i rozwiązywać problemy.
Współpraca szkoły i rodziców w tym zakresie jest niezwykle istotna. Nauczyciele,
wyposażeni w odpowiednie narzędzia i metody, mogą stworzyć w klasie atmosferę
sprzyjającą aktywnemu uczeniu się. Z kolei rodzice, poprzez wsparcie i motywację, mogą
pomóc swoim dzieciom w rozwijaniu umiejętności samodzielnej pracy, w kształtowaniu
wewnętrznej motywacji i nawyków związanych z samoregulacją oraz samoorganizacją.
Wskazówki zawarte w tej publikacji mają na celu stworzyć solidne fundamenty pod tę
współpracę.
Zachęcamy do skorzystania w praktyce z przedstawionych rozwiązań, aby zobaczyć, jak
znacząco mogą one wpłynąć na sukcesy naszych dzieci.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 65/67
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA
Frydrych, J. (2018). Uzdolnienia, kompetencje, zainteresowania. Centrum Edukacji
Obywatelskiej. [online] https://globalna.ceo.org.pl/material/uzdolnienia-kompetencjezainteresowania/
Grubek, K., Kędziorek, E. (red.) (2021). Wychowanie to podstawa. Centrum Edukacji
Obywatelskiej.
Huther G., Hauser U. (2014). Wszystkie dzieci są zdolne. Jak marnujemy wrodzone talenty.
Wyd. Dobra Literatura.
Juul, J. (2014). Kryzys szkoły. Co możemy zrobić dla uczniów, rodziców i nauczycieli? MiND.
Mitschke, K. (2019). Kiedy szkoła jest problemem. Wsparcie dla rodziców i dzieci. Natuli.
Nogal, A. (2022). Relacje nauczyciel-rodzic okiem rodzica. Centrum Edukacji Obywatelskiej.
[online] https://pomagajsieuczyc.ceo.org.pl/material/relacje-nauczyciel-rodzic-okiemrodzica/
Ostrowska, M. (2023). Motywacji da się nauczyć. Cz. 1. Centrum Edukacji Obywatelskiej.
[online] https://ceo.org.pl/motywacji-da-sie-nauczyc-czesc-1/,
Ostrowska, M. (2023). Motywacji da się nauczyć. Cz. 2. Centrum Edukacji Obywatelskiej.
[online] https://ceo.org.pl/motywacji-da-sie-nauczyc-czesc-druga/
Samelak, A., Gruszczyńska, D., Wojtowicz, E., Hamer, H., Szperlich, E., Heidtman, J.,
Wojciechowska, K., Szaulińska, K., Bogdanowicz, M., Hutchinson, M., Majcherczyk, P.,
Nęcka, E. (2022). Moje dziecko w szkole. W jaki sposób wspierać i motywować dziecko do
nauki? Forum Media Polska sp. z o.o.
Shanker, S., Baker, T. (2016). Self-reg. Jak pomóc dziecku (i sobie) nie dać się stresowi i żyć
pełnią możliwości. Mamania.
Siegel, D.J., Payne Bryson, T. (2018). Mózg na tak. Jak kształtować w dziecku ciekawość
świata, odporność psychiczną i odwagę. Harper Collins Polska sp. z o.o.
VADEMECUM DLA RODZICÓW UCZNIÓW 66/67
Steinke-Kalembka, J. (2017). Dodaj mi skrzydeł! Jak rozwijać u dzieci motywację
wewnętrzną?. Samo Sedno.
https://splipiny.szkolnastrona.pl/art,453,jak-motywowac-dzieci-do-systematycznegouczenia-sie-poza-szkola [dostęp: 14.07.2024 r.].
Redakcja merytoryczna: Bernadetta Czerkawska, Ewa Frołow, Anna Rutkowska
Autorzy:
Anna Rutkowska, Instytut Badań Edukacyjnych
Ewa Frołow, Instytut Badań Edukacyjnych
Bernadetta Czerkawska, Instytut Badań Edukacyjnych
Michał Rostworowski, Instytut Badań Edukacyjnych
dr Dorota Nawrat-Wyraz, Instytut Badań Edukacyjnych
dr Katarzyna Chyl, Instytut Badań Edukacyjnych
dr Łukasz Tanaś, Uniwersytet SWPS
Małgorzata Borowska-Leszczyszyn, Szkoła Podstawowa w Lubieszewie, Centrum Edukacji
Obywatelskiej
Anna Cieślak, Szkoła Podstawowa w Lubieszewie
Bogusława Jastrząb, Szkoła Podstawowa w Lubieszewie
Jolanta Okuniewska, Szkoła Podstawowa nr 13 w Olsztynie
Michał Szczepanik, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Szkoła Podstawowa w Poczesnej
Sylwia Żmijewska-Kwiręg, Centrum Edukacji Obywatelskiej
Recenzenci: dr Monika Staszewicz, dr Dominika Walczak
Konsultacje WCAG: Mateusz Ciborowski
Redakcja i korekta: Jacek Łęgiewicz
Projekt okładki: Anna Nowak, Marcin Kot
Ilustracje: Zuzanna Gułaj, Marcin Kot, Anna Nowak
Skład: Wojciech Maciejczyk
Wydawca:
Instytut Badań Edukacyjnych
ul. Górczewska 8, 01-180 Warszawa
tel. (22) 241 71 00; www.ibe.edu.pl
ISBN: 978-83-68313-21-5
© Ministerstwo Edukacji Narodowej
Warszawa 2024
Egzemplarz bezpłatny

Vademecum dla rodziców i uczniów

Kontakt

Kategoria

Archiwum

Szukaj